دولت پنهان رهبر جمهوری اسلامی
رادیو فردا، رضا حقیقت‌نژاد:
رهبر جمهوری اسلامی، طبق اصل پنجم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، در زمان غیبت امام دوازدهم شیعیان جهان، «ولایت امر و امامت امت» را بر عهده دارد. بر اساس اصل ۱۱۰ قانون اساسی، «تعیین سیاست‌ها کلی نظام جمهوری اسلامی ایران پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام»، «نظارت بر حسن اجرای سیاست‌های کلی نظام»، صدور «فرمان همهپرسی»، «فرماندهی کل نیروهای مسلح»، «اعلام جنگ و صلح و بسیج نیروها»، «نصب و عزل و قبول استعفای فقهای شورای نگهبان، عالی‌ترین مقام قوه قضائیه، رئیس سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، رئیس ستاد مشترک [نیروهای مسلح]، فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» و «فرماندهان عالی نیروهای نظامی و انتظامی»، «حل اختلاف و تنظیم روابط قوای سه گانه»، «حل معضلات نظام که از طرق عادی قابل حل نیست، از طریق مجمع تشخیص مصلحت نظام»،» امضا حکم ریاست جمهوری پس از انتخاب مردم»، «عزل رئیس جمهور با در نظر گرفتن مصالح کشور پس از حکم دیوان عالی کشور به تخلف وی از وظایف قانونی یا رای مجلس شورای اسلامی به عدم کفایت وی» و «عفو یا تخفیف مجازات محکومین در حدود موازین اسلامی پس از پیشنهاد رئیس قوه قضائیه» بر عهده رهبر جمهوری اسلامی است.
طبق قانون اساسی، «رهبر می تواند بعضی از وظایف و اختیارات خود را به شخص دیگری تفویض کند.» بر همین اساس، نهادهایی چون «ستاد کل نیروهای مسلح»، «مجمع تشخیص مصحلت نظام»، «شورای حل اختلاف قوای سه‌گانه» و...، عهده‌دار مسئولیت‌هایی در این زمینه شده‌اند.
رهبر جمهوری اسلامی اما بخش مهمی از امور اداری، اجرایی و ارتباطات سازمانی خویش با قوای سه‌گانه و نهادهای نظامی، امنیتی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی تحت نظر خودش را از طریق «دفتر رهبر» انجام می‌دهد. علاوه بر سازمان اداری «دفتر رهبر»، رهبر جمهوری اسلامی از طریق تشکیل دفاتر مستقل که مرتبط با «دفتر رهبر» هستند، امور نظارتی، بازرسی، نظامی و امنیتی خویش را پیش می‌برد. مجموعه‌ای از مشاوران نظامی، سیاسی و مذهبی نیز توسط رهبر جمهوری اسلامی منصوب شده‌اند که در ارتباط با دفتر رهبر جمهوری اسلامی، فعالیت می‌کنند و در سیاست‌گذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های کلان حوزه‌های مختلف موثر هستند. یک مجموعه مذهبی و رسانه‌ای نیز به عنوان بخش مکمل «دفتر رهبر»، نقش اطلاع‌رسانی و تبلیغاتی را بر عهده دارند. دفتر رهبر جمهوری اسلامی در حال حاضر در مناسبات سیاسی، اقتصادی، امنیتی، فرهنگی و اجتماعی ایران نقشی به مراتب مهم‌تر از نهاد ریاست‌جمهوری ایفا می‌کند و پس از دخالت قادر به تعیین تکلیف مسائل است.
دامنه دخالت و نفوذ این نهاد که از آن می‌توان به عنوان یک دولت پنهان یاد کرد، از تعیین خط مشی بودجه و برنامه توسعه و تغییرات کلان سیاست‌های اقتصادی مانند الگوی جدید قراردادهای نفتی و جهت‌دهی به مذاکرات هسته‌ای و نظارت بر تدوین سند تحول آموزش و پرورش و سند سیاست‌های کلی سلامت تا راه‌اندازی پروژه‌های کوچک عمرانیی، جابجایی قبور، جمع‌آوری تبلیغات شهری و هماهنگی برای خواندن خطبه عقد را در بر میگیرد. قدرت نفوذ دفتر رهبر به اندازه‌ای حتی در حوزه قانون‌گذاری گسترش یافته که علی مطهری، نماینده مردم تهران در مجلس، از مجلس شورای اسلامی به عنوان «شاخه دفتر رهبر» نام برده است. در دو دهه اخیر همچنین نقش خانواده رهبر جمهوری اسلامی به ویژه فرزند او، مجتبی خامنه‌ای نیز بارها مورد اشاره و توجه اهل سیاست قرار گرفته است. در این میان، دفتر رهبر جمهوری اسلامی یکی از مهم‌ترین کانال‌های تاثیرگذاری فرزندان اوست.
مشاوران
یک گروه از مشاوران نظامی که شامل فرماندهان سابق ارتش است و در رأس‌شان علی شهبازی است، محمدعلی تسخیری مشاور امور جهان اسلام که دبیرکل مجمع تقریب مذاهب اسلامی بوده، حسین دهقان مشاور صنایع دفاعی که سال‌ها وزیر دفاع بود، حسن فیروزآبادی مشاور عالی نظامی که ۲۷ سال رئيس ستادکل نیروهای مسلح بود، علی اکبر ولایتی مشاور امور بین‌المللی که سال‌ها وزیر امورخارجه بود و اکنون رئيس هیئت امنای دانشگاه آزاد، دستیار و مشاور عالی نظامی که ۱۰ سال فرمانده سپاه بود، و غلامعلی حدادعادل مشاور عالی که سابقه ریاست مجلس دارد، هفت مشاور ارشد رهبر جمهوری اسلامی هستند که گاه به نمایندگی او سخن می‌گویند، به جلساتی می‌روند و برخی‌شان در نهادهای مهمی چون مجلس خبرگان رهبری، مجمع تشخیص مصلحت و شورای عالی انقلاب فرهنگی عضو هستند. ظهور این نسل از مشاوران که از سال ۱۳۷۸ شروع شده، هم بخشی از مهره‌چینی رهبر جمهوری اسلامی بوده و هم سبب تثبیت و حفظ موقعیت برخی از این افراد در ساختار سیاسی و سطح رسانه‌ها شده است.
دفاتر ویژه
نخستین دفتر ویژه رهبر که سال ۱۳۶۸ شروع به کار کرد، دفتر بازرسی بود که مأموریت‌های ویژه برای رسیدگی به شکایات داشت. دفتر وجوهات شرعی، یک نهاد معمول در دفاتر مراجع تقلید شیعه است که مالیات‌های مذهبی را میگیرد و شهریه طلاب را می‌دهد. دفتر سیاست‌گذاری حفاظت اطلاعات، در مجموعه ستاد کل فرماندهی قوا فعالیتش را پیگیری می‌کند و با دفتر رهبر ارتباط مستمر دارد. دفتر نظامی و دفتر عقیدتی-سیاسی نیز دو مجموعه متصل به نیروهای نظامی هستند. دفتر یا گروه بررسی‌های اقتصادی و دفتر سیاسی-اجتماعی، از جمله نهادهای کمتر شناخته‌شده هستند که احتمال دارد زیرمجموعه یا در ارتباط با برخی از معاونت‌های دفتر رهبر مانند معاونت بررسی یا معاون نظارت و حسابرسی فعالیت کنند. این مجموعه دفاتر ویژه، مانند نهادهای نظارتی و مشورتی، واسطه بین رهبر و نهادهای نظامی و امنیتی و مذهبی هستند و گاه در نوشتن و اصلاح طرح‌های کلان مشارکت دارند.
مؤسسه حفظ و نشر آثار
از مرداد ۱۳۶۸، که مجموعه دفتر رهبر جمهوری اسلامی راه‌اندازی شد، تا شهریور ۱۳۷۵ فعالیت‌های قابل‌توجهی در زمینه حفظ و نشر آثار علی خامنه‌ای صورت نگرفت. در شهریور ۱۳۷۵، دفتر رهبر جمهوری اسلامی با صدور اطلاعیه‌ای از راه‌اندازی یک بخش مستقل با عنوان «مدیریت ویژه نشر آثار» برای گردآوری و تدوین و تنظیم آثار رهبر جمهوری اسلامی خبر داد. در اطلاعیه تأکید شده بود که از این تاریخ به بعد «نشر آثار» رهبر اعم از کتاب، مقاله و نرم‌افزار، به «اجازه مکتوب» دفتر رهبر نیازمند است.
بخشی از این تصمیم و فعال‌تر شدن دفتر رهبر جمهوری اسلامی در حوزه رسانه و انتشار آثار و سخنرانی‌ها و نقل‌قول‌های او به حاشیه‌های سیاسی پس از انتخابات دوره پنجم مجلس شورای اسلامی در بهار ۱۳۷۵ باز می‌گردد که اختلافات انتخاباتی بین جناح راست به شکاف در این طیف و تشکیل گروه «خدمتگزاران سازندگی» تحت حمایت اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهور وقت، انجامید. عضویت چند وزیر و معاون در این تشکل منجر شد به دخالت خامنه‌ای و در نهایت برخی از نزدیکان سیاسی هاشمی با عنوان «کارگزاران سازندگی» اعلام موجودیت کردند. با بالا گرفتن نقل‌قول‌ها و اظهارنظرهای غیررسمی، دفتر خامنه‌ای اواخر فروردین در اطلاعیه‌ای هشدار داد که نقل‌قول از این دفتر «فاقد هرگونه اعتبار است و مطبوعات کشور مجاز به درج این مطالب نیستند.» دفتر رهبر در اردیبهشت ۱۳۷۶ برای جلوگیری از تکرار وضعیت انتخابات مجلس در انتخابات ریاست‌جمهوری، کلیه مطبوعات را برای «درج هرگونه خبر، مطلب و یا نقل‌قول» از رهبر موظف کرد به هماهنگی با معاونت روابط عمومی دفتر رهبر.
با افزایش فعالیت‌های رسانه‌ای و تقویت روند انتشار سخنرانی‌ها و آثار مربوط به اندیشه‌های رهبر جمهوری اسلامی، مدیریت ویژه نشر آثار فعالیت‌هایش را ارتقا داد و در قالب «دفتر حفظ و نشر آثار» به فعالیت‌های خود ادامه داد.
مدل فعالیت و توسعه این دفتر تحت تأثیر «مؤسسه تنظیم و نشر آثار» خمینی بود که از سال ۱۳۶۷ توسط احمد خمینی، فرزند خمینی، تأسیس شد و هدف آن «جمع‌آوری، طبقه‌بندی، حفظ و نگهداری، تنظیم و ترجمه و نشر آثار» خمینی بود. مؤسسه تنظیم و نشر آثار خمینی در حال حاضر نیز تحت نظر حسن خمینی، فرزند احمد خمینی، اداره می‌شود و در شهرهای اصفهان، خمین، قم و نجف دفتر دارد. مؤسسه فرهنگی و مؤسسه چاپ و نشر عروج، «پژوهشکده امام و انقلاب اسلامی»، «پرتال امام خمینی» و «پایگاه خبری جماران» از جمله مؤسسات زیر نظر این تشکیلات گسترده است که کماکان در حال فعالیت‌اند. مجموعه مؤسساتی که وظیفه حفظ و نشر آثار خمینی و نیز تولیت مرقد او را بر عهده دارند، در بودجه سال ۱۳۹۸، در مجموع ۷۳میلیارد تومان بودجه از دولت دریافت کرده‌اند.
اما دوره تازه فعالیت‌های دفتر حفظ و نشر آثار خامنه‌ای با راه‌اندازی وب سایت ویژه «دفتر حفظ و نشر آثار» در اردیبهشت ۱۳۸۳ شروع شد. از همین دوران، عنوان «مؤسسه فرهنگی و پژوهشی انقلاب اسلامی» نیز در کنار «دفتر حفظ و نشر آثار» به کار برده شده است.
بررسی آرشیو سایت خامنه‌ای نشان می‌دهد که استفاده از عنوان «مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی»، در کنار «دفتر حفظ و نشر آثار» و یا به جای آن، از نیمه دوم سال ۱۳۹۰ کاربرد بیشتری داشته است و در حال حاضر عنوان «مؤسسه انقلاب اسلامی» بیشتر استفاده می‌شود. در واقع، تمام فعالیت‌های تبلیغاتی و فرهنگی و سیاسی و اجتماعی که با نام «مؤسسه انقلاب اسلامی» در حال انجام است، نشان‌دهنده فعالیت‌های «دفتر حفظ و نشر آثار» خامنه‌ای است، ولی به نظر می‌رسد با توجه به گستردگی تشکیلات و برنامه‌ها، برای جلوگیری از افزایش حساسیت‌ها نسبت به فعالیت‌های این دفتر، عنوان فرعی «مؤسسه انقلاب اسلامی» تکرار و برجسته می‌شود.
«دفتر حفظ و نشر آثار» در حال حاضر، در قامت یک «اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی»، مهم‌ترین بازوی رسانه‌ای و تبلیغاتی رهبر جمهوری اسلامی محسوب می‌شود. این دفتر، به‌ویژه از سال ۱۳۸۹ که انتشارات انقلاب اسلامی را راه‌اندازی کرد، فعالیت خود را به طور سازمان یافته شروع کرده و در طول دهه گذشته، با توسعه زیرمجموعه‌ای پژوهشی و رسانه‌ای خود، یک شبکه عظیم اداری و تبلیغاتی را ایجاد کرده و به نقطه ثقل اطلاع‌رسانی درباره رهبر جمهوری اسلامی تبدیل شده است.
پژوهش در حوزه «معارف انقلاب اسلامی»، بررسی و رصد چالش‌ها و مسائل «انقلاب اسلامی»، «تبیین اندیشه، سیره و الگوی حاکمیت» رهبر جمهوری اسلامی، گفتمان‌سازی و ترویج کلید‌واژه‌های مورد علاقه و استفاده رهبر جمهوری اسلامی، «شکل‌دهی محافل علمی» برای هم‌اندیشی در این حوزه‌ها و هماهنگی بین تشکل‌های «جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی» از مهم‌ترین «رسالت‌ها و اهداف» این دفتر اعلام شده است.
راه‌اندازی کارگروه‌های پژوهشی، برگزاری نشست‌های آموزشی و علمی ویژه «بازخوانی و تبیین اندیشه» رهبر جمهوری اسلامی، برگزاری همایش، برگزاری دوره‌های آموزشی، نشر کتاب، تولید نرم‌افزار، و مشارکت در پاسخ به استفتائات از دیگر فعالیت‌های این دفتر است.
این دفتر همچنین بر روند انتشار و صدور مجوز برای برخی کتاب‌های مربوط به خامنه‌ای نظارت دارد و در صورت لزوم به برخی ابهامات و خبرهای مربوط به رهبر جمهوری اسلامی نیز پاسخ داده است.
اعضای این دفتر در سال‌های اخیر درگیر برخی رویدادها و مناقشات سیاسی شده‌اند. امیر خوراکیان که چندسال معاونت هماهنگی و مسئولیت «حوزه ریاست» را بر عهده داشت، از مؤسسان «جبهه آرمان‌خواهی واقع‌بینانه» بود. از دیگر چهره‌های سیاسی نزدیک به این جبهه می‌توان از محمدحسین صفارهرندی، عضو مجمع تشخیص مصلحت که نفوذ قابل توجهی در دفتر خامنه‌ای دارد، و محمدسعید احدیان، مدیر مسئول روزنامه خراسان، یاد کرد. این جبهه در دوره پیشین انتخابات مجلس شورای اسلامی لیست انتخاباتی داشت.
از دیگر حاشیه‌های سیاسی باید به انتشار نشریه خط حزب‌الله اشاره کرد که از خرداد ۱۳۹۴ در دستورکار دفتر حفظ و نشر آثار رهبر قرار گرفت. منتقدان رویکرد این نشریه را سانسور مواضع مخالف و همچنین تلاش برای القا و تحمیل برداشت‌های خاص از سخنان رهبر توصیف می‌کردند.
دفتر ساختمان اصلی این دفتر در شهر تهران، خیابان جمهوری، خیابان فلسطین جنوبی، کوچه هلالی، پلاک ۳۱ واقع شده است.
بودجه سالانه این دفتر تاکنون اعلام نشده است، ولی بررسی تشکیلات، تعدد مراکز تربیت پژوهشگر، دوره‌های آموزشی و انتشار گسترده کتاب‌های مربوط به رهبر نشان می‌دهد که سالانه ده‌ها میلیارد تومان صرف اداره این مرکز می‌شود.
دفتر رهبر جمهوری اسلامی
دو واژه «بیت» و «دفتر» رایج‌ترین تعبیر برای توصیف ساختاری است که امور شخصی، اداری و اجرایی رهبر جمهوری اسلامی را انجام می‌دهد. «بیت»، از نظر تاریخی و مذهبی، «به معنای دفتر مراجع تقلید شیعه برای انجام امور مذهبی، «دریافت وجوهات و رسیدگی به امور شرعی» است. در ایران پس از انقلاب ۱۳۵۷، این عنوان از نظر سیاسی واجد معنا و اهمیت بیشتری شد، چون با زیست و فرماندهی سیاسی رهبران جمهوری اسلامی گره خورد. از نظر سازماندهی، «بیت» به مجموعه «خانه شخصی»، «محل دیدارهای رسمی»، «محل سخنرانی» و «دفتر رهبر» اطلاق می‌شود. به عبارت دقیق‌‌تر، «دفتر»، بخشی از بیت رهبر جمهوری اسلامی است.
تاریخ تاسیس «دفتر رهبر جمهوری اسلامی» به طور رسمی و سازمان‌یافته به ۲۸اردیبهشت ۱۳۵۹ باز می‌گردد که آیت‌الله روح‌الله خمینی در منطقه جماران تهران ساکن شد. «بیت» او شامل سه خانه و یک حسینیه بود. یک خانه به عنوان «محل سکونت»، خانه دیگر به عنوان «محل ملاقات»، خانه سوم به عنوان «دفتر» و حسینیه شماره یک جماران به عنوان محل سخنرانی‌های عمومی انتخاب شد. در ادامه یک خانه دیگر به عنوان بخش اداری و همچنین دو باغ به این ساختمان افزوده شد.
آیت‌الله خمینی یک روز پس از ورود به ایران در ۱۲بهمن ۱۳۵۷، در «مدرسه رفاه» تهران مستقر شد و در « مدرسه علوی» که جنب مدرسه رفاه بود، با مردم دیدار می‌کرد. مدرسه رفاه همزمان محل بازداشت چهره‌های وابسته به رژیم پهلوی، تشکیل دادگاه و اعدام آنها نیز بود. خمینی تا ۱۰اسفند ۱۳۵۷ در مدرسه رفاه مستقر بود و چند منزل اطراف مدرسه که تخلیه شده بود، به عنوان دفتر مورد استفاده قرار می‌گرفت.
دومین محلی که خمینی به عنوان دفتر انتخاب کرد، «منزل شهاب‌الدین اشراقی» در شهر قم بود. او دهم اسفند ۱۳۵۷ به قم رفت، ابتدا در منزل شخصی خودش در قم ساکن شد ولی با توجه به کوچک بودن منزلش، به منزل محمد یزدی رفت و دیدار با هیات دولت و شورای انقلاب، جلسات سیاسی، دیدارهای عمومی و امور اداری در منزلی در همسایگی این محل، یعنی منزل شهاب‌الدین اشراق،ی انجام می‌گرفت.
دوم بهمن ۱۳۵۸ به علت بروز بیماری قلبی، خمینی ناچار به بازگشت به تهران و اقامت در بیمارستان قلب تهران می‌شود. این بیمارستان در حال حاضر به بیمارستان «شهید رجایی» مشهور است. او در تهران ابتدا در آپارتمانی سه‌طبقه واقع در منطقه خوش آب‌وهوای «دربند» ساکن شد ولی پس از مدتی ساکن منطقه «شمیران» تهران شد و در محله «جماران»، بیت و دفتر خویش را سازماندهی کرد. آیت‌الله خمینی تا پایان عمر خویش در این محل زندگی کرد و حتی یک روز از محل زندگی‌اش در جماران خارج نشد.
آیت‌الله علی خامنه‌ای، هنگامی که در ۱۴خرداد ۱۳۶۸ به عنوان رهبر جمهوری اسلامی انتخاب شد، در ساختمان ریاست‌جمهوری واقع در محله پاستور تهران مستقر بود. پس از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در تاریخ ۶مرداد ۱۳۶۸، یک مجموعه شامل چهار ساختمان در نزدیکی نهاد ریاست جمهوری خریداری و رهبر جدید جمهوری اسلامی در آن مستقر شد. اندکی پس از استقرار او، «حسینیه امام خمینی» نیز به عنوان محل سخنرانی‌های او ساخته شد
