تقدم و تأخر ایرانی بودن و مسلمان بودن
نزاع‌های مصدق، شاه، خمینی، بازرگان و خامنه‌ای بر سر ایران و اسلام
اکبر گنجی
در این نوشته برپایه بررسی دیدگاه‌های مصدق، شاه، خمینی، بازرگان و خامنه‌ای به موضوع اول ایران یا اول اسلام پرداخته می‌شود.
هدف نوشته بحثی تاریخی در مورد این مسئله و رابطه و تبیین سیر تاریخی آن نیست، بلکه دایره بحث محدود به آرای چند زمامدار سیاسی قرن کنونی ایران- که تا کمتر از دو سال دیگر پایان می‌یابد- خواهد بود. در پایان، چند نکته برای تأمل بیشتر و روشن کردن محل نزاع مطرح خواهیم کرد. نکات پایانی استنتاجی از آرای این شخصیت‌ها نیستند، بلکه می‌کوشند تا ابعاد دیگری از این مسئله را برای ادامه بحث مطرح سازند.
همه دین‌ها (یهودیت، مسیحیت، اسلام، بهائیت…)، آیین‌های سیاسی (لیبرالیسم، سوسیالیسم، کمونیسم…)، کشورها (ایران، آمریکا، اروپا، غرب، شرق…) و ملتها برساخته‌های تاریخی و اجتماعی هستند. هیچ یک از آنها «طبیعی» (مانند خورشید و ماه و زمین و…) نیستند. اینها توسط آدمیان در طول تاریخ ساخته شده و این برساخته ها، دائماً از نو برساخته می‌شوند و ثابت و صلب و سفت و سخت باقی نمانده و نمی‌مانند.
محل تولد هیچ انسانی انتخابی نبوده و نیست، برای این که آنان در جایی زاده می‌شوند که والدینشان زندگی می‌کنند و در دل یک کشور، ملت و سنت زاده می‌شوند. بدین ترتیب، یکی ایرانی، یکی آلمانی، یکی اسراییلی، و…می شود. اولی مسلمان، دومی مسیحی، سومی یهودی، و…می شود. «ایرانی مسلمان»، «آلمانی مسیحی»، «اسراییلی یهودی»، و…، هویت‌هایی هستند که در این بستر زاده و روئیده می‌شوند.
اما هویت هم برساخته‌ای تاریخی و اجتماعی است. هویت، ثابت و صلب نیست، بلکه دائماً در حال تغییر و دگرگونی است. هویت اختراع شده است و دائماً از نوع اختراع می‌شود. آری می‌توان در وضعیت آزاد در بروکلین و کوئینز و برانکس و….نیویورک محله‌های یهودی نشین ساخت و در آنها «سبک زندگی» یهودی را رعایت کرد. اما محافظه کاران ارتدکس- مانند مردم سراسر جهان- نیز برخلاف میل و مقاومتی که می‌کنند، تحت تأثیر فرایند عمیق و سریع مدرنیزاسیون تغییر می‌کنند و هویت شان را با این فرایند سازگار می‌سازند. برای این که نمی‌توانند بیرون جهان مدرن زندگی کنند. به تعبیر دیگر، “جهان برون-مدرنیته”ای وجود ندارد.
مسئله «ایران» و «اسلام/مسلمانی»، لااقل قدمتی ۱۴۰۰ ساله دارد. از وقتی اسلام وارد ایران شد و مردم ایران رفته رفته «مسلمان» شدند، این مسئله پدید آمد. فردوسی در همان دوران درگیر این رابطه و این هویت جدید بود. نام «ایران» بیش از ۸۰۰ بار در شاهنامه فردوسی تکرار شده و رفته رفته مرزهای جغرافیایی اش را هم تا حدود زیادی تعیین کرده است.[1] فردوسی ناقد حمله اعراب به ایران بود، ولی او مسلمان شیعه بود[2]، ایرانی ای که با حمله اعراب مسلمان به ایران مخالف بود، اما مسلمان ایرانی ای بود که با تاریخ اسطوره‌ای برای ایرانیان هویت سازی می‌کرد.
در دوران صفویه، تشیع به مذهب رسمی ایران تبدیل شد. شاهان صفوی برخی فقهای نامدار معتقد به ولایت فقیه را از لبنان به ایران آورده و به آنها قدرت فراوانی بخشیدند. این دسته از فقها حکومت را حق خود قلمداد کرده و بر اساس لطفشان به پادشاهان آنها را نایب خود در حکومت به شمار می‌آوردند. در عین حال دستگاه قضایی در دست آنان بود. روحانیت از دوران صفویه تاکنون توانسته است با تغییرات خود را منطبق سازد و باقی بماند. این سازگاری با تحولات چنان بود که در نهایت با انقلاب اسلامی حکومت را در دست گرفتند.
در جنبش مشروطه مراجع بزرگ تقلید نجف (ملا کاظم خراسانی، میرزا خلیل تهرانی، شیخ عبدالله مازندرانی) نقش اساسی داشتند. میرزای نائینی رساله‌ای در نقد استبداد دینی نوشت تا نشان دهد چگونه می‌توان حکومت مشروطه را در چارچوب احکام فقهی پذیرفت. آخوند خراسانی پیشرو همه اینها بود. او اداره امور عرفیه را در عصر غیبت حق نمایندگان مردم (مجلس شورای ملی) و عقلای قوم به شمار می‌آورد. بحث‌های مشروطه خواهان دینی و مشروعه طلبان آنقدر مشهور است که نیازی به ذکر آنها نیست. مطابق اصل اول متمم قانون اساسی مشروطه، «مذهب رسمی ایران اسلام و طریقه حقه جعفریه اثنی عشریه‌است باید پادشاه ایران دارا و مروج این مذهب باشد.» اصل دوم متمم قانون اساسی که در ۲۴ خرداد ۱۲۸۶ به تصویب رسید، دقیقاً نهادی شبیه شورای نگهبان مرکب از پنج فقیه ساخته بود تا قوانین خلاف شرع به تصویب مجلس شورای ملی نرسد.[3]
روشنفکران در آستانه نهضت مشروطه، به انحطاط ایران پی برده و به دنبال اصلاح امور در پرتو درکی که از تجدد داشتند، بودند. همه به دنبال نجات ایران از عقب ماندگی بودند. طالبوف می‌گفت وطنی که ما از آن سخن می‌گوییم، مصر و عراق و شام نیست، ایران است.[4] ایرانیان هم دیندار و مسلمان بودند. خوانش همه از کتاب و سنت، خوانشی سازگار با استبداد بود. برای ترقی ایران و خروج آن از انحطاط و عقب ماندگی و مبارزه با استبداد، راهی جز خوانشی تازه از دین یا اصلاح دینی وجود نداشت. به همین دلیل آخوندزاده مدافع “پروتستانتیزم اسلامی” و لیبرالیزه کردن اسلام شد. لیبرالیسم را به معنای دوران روشنگری قرن هیجدهم- عدم التزام به دین و رها از تعلقات دینی- به کار می‌برد و همین موجب شده بود تا او را بی دین بخوانند و او توضیح دهد که مسلمان است[5]. محل نزاع، درک درست یا نادرست روشنفکران آن دوره از مدرنیته، پروتستانتیسم، لیبرالیسم و غیره نیست. موضوع بحث این است که آنان رشد و ترقی ایران و گذار از استبداد به حکومت مشروطه را منوط به خوانش جدیدی از اسلام می‌دانستند. آخوندزاده می‌گفت پیروان ما که پروتستانتیزم اسلامی را پیش خواهند برد، احکام فقهی (حجاب، تعدد زوجات، و… را نسخ خواهند کرد و کنار خواهند گذاشت.[6] اسلام و استبداد و ایران موضوع بحث و نزاع بود. نه تنها مردم مسلمان بودند، آخوندها نیز نفوذ بسیاری در آن دوران داشتند.
هدف این نوشتار بحثی تاریخی از این مسئله و رابطه و تبیین سیر تاریخی آن نیست، بلکه دایره بحث محدود به آرای چند زمامدار سیاسی قرن کنونی ایران- که تا کمتر از دو سال دیگر پایان می‌یابد- خواهد بود. در پایان، چند نکته برای تأمل بیشتر و روشن کردن محل نزاع مطرح خواهیم کرد. نکات پایانی استنتاجی از آرای این شخصیت‌ها نیستند، بلکه می‌کوشند تا ابعاد دیگری از این مسئله را برای ادامه بحث مطرح سازند.
دکتر محمد مصدق
دکتر محمد مصدق متولد ۲۹ اردیبهشت ۱۲۶۱ خورشیدی (۲۰ مه ۱۸۸۲) است. او به عنوان فردی که نهضت مشروطه را دیده بود، به اروپا رفت و در مدرسه علوم سیاسی پاریس درس خواند و ۵ سال بعد به سوئیس رفت و پس از ۴ سال موفق به دریافت مدرک دکتری از دانشگاه نوشاتل نایل در سال ۱۹۱۴ شد. مصدق در عصری می‌زیست که امپراطوری استعماری بریتانیا هنوز برقرار بود. بسیاری از سیاستمداران ایرانی به روسیه و به ویژه انگلیس وابسته بودند. مصدق به شدت مخالف دخالت دولت‌های خارجی در امور ایران و وابستگی سیاستمداران ایرانی به روسیه و بریتانیا بود. مخالفت او با سیاست بریتانیا، در زمان عقد قرارداد ۱۹۱۹ علنی شد.
مصدق بارها در مجلس شورای ملی در مورد مسلمانی و ایرانی بودن سخن گفته است. او در مخالفت با طرح انقراض قاجاریه و سلطنت رضا خان در ٩ آبان ١٣٠۴، گفت روزی که وارد شدم مسلمان بودم و اینک نیز مسلمانم و به قَسَمی که خورده ام پایبندم. و سپس قرآن را از بغل خود بیرون آورد و از نمایندگان خواست به احترام قرآن برخیزند. بعد شهادت خود را گفت: اشهد ان لا اله الا الله. اساس مخالفت مصدق با انتقال پادشاهی به سردار سپه، تفکیک حکومت از سلطنت بود که بنیاد مشروطه را تشکیل می‌داد. او گفت که قدرت کامل در دست سردار سپه است و اگر وی پادشاه شود، فقط سلطنت نخواهد کرد، بلکه حکومت هم خواهد کرد و این به زیان کشور، برخلاف قانون اساسی و بازگشت به حکومت استبدادی ماقبل مشروطه است. در غیبت مخالفان و غایبان، همان روز انتقال سلطنت به «والاحضرت اقدس پهلوی» به تصویب مجلس رسید. در ۲۱ آذر مجلس مؤسسان با اصلاح قانون اساسی، سلطنت را به رضا شاه پهلوی تفیض کرد.
مصدق سپس به نمایندگی مجلس ششم از تهران انتخاب شد که تا مرداد ۱۳۰۷ ادامه داشت. هر پست وزارتی که به او پیشنهاد می‌شد را رد کرد و در مجلس در نقش مخالف ظاهر شد. در مجلس ششم نیز در مواردی به مسئله اسلام و ایران اشاره کرد. برخی از مهمترین آنها به شرح زیرند:
«بله لیسانسیه که رای یکی پنج قران بخرد و توی صندوق بریزد، این نمی‌تواند مملکت را حفظ کند. پس باید مملکت را همیشه اصل اسلامیت حفظ کند…»[7]
«بنده عرض می‌کنم ایرانیتم و اسلامیتم، به بنده اجازه نمی‌دهد و بنده را مجبور می‌کند که در یک همچو مجلسی که حجج اسلام نشسته‌اند و از نمایندگان محترم ملت نشسته‌اند و اولاد فاطمه و پیغمبر خدا حضور دارند…»[8]
«توضیحاً عرض می‌کنم که مملکت سویس مرکب از ٢۵ دولت و قانون جزایی هر یک جداست. بعضی از آنها قاتل را قصاص می‌کنند و بعضی او را حبس می‌نمایند. اگر ما فرنگی مآب باشیم لابدیم که از قوانین فرنگستان بین حبس و قصاص، حبس را انتخاب کنیم. این انتخاب گذشته از این که برخلاف مذهب است صلاح هم نیست زیرا فلسفه مجازات قاتل بنا به قول اکثریت قریب به اتفاق جزائیون عبرت است و در مملکت ما تا قصاص نشود عبرت نمی‌گیرند. در این مملکت حبس که سبب عبرت نیست.»[9]
اما مهمترین موردی که ناظر به بحث فعلی است، قرارداد ۱۹۱۹ است. قرارداد ۱۹۱۹ میان ایران و بریتانیا – که زمام امور مالیه و ارتش ایران و گمرکات کشور را به کارشناسان انگلیسی می‌سپرد و ایران را تحت الحمایه امپراتوری بریتانیا قرار می‌داد – توسط دولت وقت امضا شد. حسن وثوق الدوله (نخست وزیر وقت) و دو تن از وزیرانش برای امضای این قرارداد ۱۳۰ هزار لیره رشوه دریافت کردند. با ایستادگی مردم این قرارداد لغو شد و دولت بریتانیا خواستار استرداد رشوه پرداختی شد. در دوران رضا شاه با تصویب مجلس، دولت این رشوه را به انگلیس باز پرداخت کرد.
در مجلس ششم، وقتی بحث رأی اعتماد به کابینه مستوفی الممالک- که حسن وثوق وزیر عدلیه آن بود- مطرح شد، سید حسن مدرس و مصدق مفصل علیه او سخن گفتند. وثوق الدوله در دفاع از خود گفت که در آن شرایط که ایران در حال اضمحلال بود چاره‌ای جز دادن آن امتیازات به بریتانیا نداشته تا ایران را حفظ کند. او افزود: «بنده مدعی عصمت و مصونیت از خطا نیستم و هیچ یک از آقایان هم نباید باشند. خیلی ممکن است در تشخیصات خود سهو کرده باشم. ولی اطمینان می‌دهم که هیچ وقت به عمد نخواسته ام ضرری متوجه مملکت کنم. بلکه مقصودم جلوگیری از ضرر بوده است.»[10]
دکتر محمد مصدق در ۲۹ شهریور ۱۳۰۵ در مخالفت با وثوق الدوله که به عنوان وزیر عدلیه کابینه مستوفی الممالک معرفی شده بود، سخن گفت. او در این سخنان، باورهایش درباره وطن پرستی و اسلامیت را بیان کرد. او گفت:
«چون جزائیون معتقدند که اگر کسی چند فعل خلاف نمود باید او را برای فعلی تعقیب کرد که مجازاتش در قانون بیشتر باشد بنده به بزرگ‌ترین خیانتی که ایشان مرتکب شده‌اند می‌پردازم که قرارداد[۱۹۱۹] است. قرارداد یعنی تسلط دولت مسیحی به دولت مسلمان؛ و به زبان وطن پرستی: اسارت ملت ایران. عقیده ما مسلمین این است که حضرت رسول اکرم و پیغمبر خاتم- صلی الله علیه و آله و سلم- پادشاه اسلام است و چون ایران مسلمان است، لذا سلطان ایران است و بر هر ایرانی دیانتمندی و هر مسلمان شرافتمندی فرض است که در اجرای فرموده پیغمبر خدا که می‌فرماید: «الاسلامُ یَعلو ولا یُعلی عَلَیهِ…» از وطن خود دفاع نماید. اگر فاتح شد، عالم دیانت و ایرانیت را روحی تازه دمیده و چنان چه مغلوب شد و مقتول شد، در راه خدا شربت شهادت را چشیده است«وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا ۚ بَلْ أَحْیَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ»… هر ایرانی که دیانتمند است و هر کس که شرافتمند است، تا بتواند باید روی دو اصل مهم از وطن خود دفاع کند و خود را تسلیم هیچ قوه ننماید که یکی از آن دو اصل، اسلامیت است و دیگر وطن پرستی. و در مملکت ما اصل اسلامیت اقوی است، زیرا یک مسلمان حقیقی تسلیم نمی‌شود، مگر این که حیات او قطع شود. برای جلب این قبیل مسلمین است که دول مسیحی در پایتخت‌های خود مسجد بنا می‌نمایند. ولی یک متجدد سطحی و بی فکر را می‌توانند به یک تعارفی تسلیم نمایند. اصل اسلامیت و اصل وطن پرستی با هم متباین نیست و نسبت بین این دو از نِسَب اربعه، عموم و خصوص مطلق است: یعنی هر مسلمان وطن پرست است، چه حُبُّ الوَطَنِ مِنَ الإیمانِ…»[11].
مصدق در ادامه همین جلسه گفت:
«وثوق الدوله «محارب باخدا» یا «مفسد فی الارض» است…اگر کسی بگوید که چون قانون جزای عرفی رسمیت ندارد و در قانون شرع مطاع هم برای کسی که بخواهد بیرق اسلام را از رسول خدا گرفته یا بیت المال مسلمین تسلیم دول غیر مسلمان نموده و یا اسباب چینی و فساد نماید عِقابی نیست، من به گوینده با کمال پستی و حقارت نظر می کنم و با این که از علم فقه اطلاعی ندارم در جواب آیه ٣٧ از سوره شریفه پنجم را می‌خوانم که می فرماید: إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِینَ یُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَیَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَسَادًا أَن یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدِیهِمْ وَأَرْجُلُهُم مِّنْ خِلَافٍ أَوْ یُنفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ۚ ذَٰلِکَ لَهُمْ خِزْیٌ فِی الدُّنْیَا ۖ وَلَهُمْ فِی الْآخِرَهِ عَذَابٌ عَظِیمٌ
در صورتی که آقای وثوق الدوله مشمول یکی از احکام اربعه نیستند حضرات حجج اسلام، نمایندگان عظام بفرمایند چه حکمی از احکام شامل ایشان می‌باشد.»[12]
در این نطق نه تنها زبان مصدق کاملاً دینی و شرعی است، بلکه به صراحت، اسلامیت را اقوی از وطن برای حفظ استقلال ایران به شمار می‌آورد. او خواستار اجرای احکام کیفری فقهی درباره فردی می‌شود که ایران را به نوعی تحت سلطه کفار درآورده است. تقدم اسلام و مسلمانی بر ملیت و قوانین عرفی در این سخنان او کاملاً صریح و روشن است.
مصدق پس از مجلس ششم از حکومت کناره گرفت و در ۵ تیر ۱۳۱۹ به دستور رضا شاه بازداشت و در بیرجند زندانی شد. در ۲۳ آذر او را از زندان به احمدآباد منتقل کردند و تا شهریور ۱۳۲۰ تحت نظر مأمورین شهربانی بود.
در دوره چهاردهم مجلس، مصدق که از تهران انتخاب شده بود، با اعتبارنامه سید ضیاء الدین طباطبایی به دلیل کودتای انگلیسی سوم اسفند- و دزدی‌های او- مخالفت کرد و او را «دست نشانده انگلیس ها» به شمار آورد. مصدق گفت:
«من می‌خواهم در راه وطن شربت شهادت را بچشم. من می‌خواهم در راه وطن بمیرم. من می‌خواهم در قبرستان شهدای آزادی دفن شوم. من تا آخر عمر برای دفاع از وطن حاضر می‌باشم…دیکتاتور[رضا شاه] با پول ما و به ضرر ما راه آهن کشید و ۲۰ سال برای متفقین امروز مهمات دید…من می‌خواستم روی خاک راه بروم و وطن را در تصرف دیگران نبینم. خانه‌ای در اختیار داشتن به از شهری است که دست دیگران است…بر فرض که بگوییم دیکتاتوری به مملکت خدمت کرد و در مقابل آزادی از ما سلب نمود برای ما چه کرد؟ »[13]
در این مورد، زبان او دینی نیست، سکولار و وطن خواهانه و استقلال طلبانه است. در آتش نوستالوژی خانه‌ای است که در تصرف دولت‌های خارجی و دست نشاندگانشان نباشد. مصدق به همان شدت با مداخله روسیه در امور ایران مخالف بود و در برابر استالین برای تصرف بخشی از ایران و نفت شمال نیز ایستاد و در ۱۱ آذر ۱۳۲۳ (۲ دسامبر ۱۹۴۴) قانونی را در مجلس به تصویب رساند که هرگونه قرارداد نفتی را موکول به ترک نیروهای اشغالگر (روسیه) از ایران کرد.[14] مصدق مخالف حکومت دست نشانده استالین در آذربایجان- حکومت پیشه وری- و خودمختاری آن خطه و تجزیه آن از ایران بود. بارها علیه روسیه سخن گفت و نگران تجزیه ایران و جنگ داخلی بود.[15]
دکتر مصدق درباره این که چگونه به فکر ملی شدن نفت ایران افتاد، در جلسه ۲۲ اردیبهشت ۱۳۳۰ مجلس شورای ملی گفت:
«یکی از شب‌ها خواب دیدم که شخصی نورانی به من گفت: دکتر مصدق برو و زنجیرهایی که به پای ملت ایران بسته‌اند باز کن. این خواب سبب شد که مثل همیشه من به حفظ جان خود کوچکترین اهمیتی ندهم. وقتی که به اتفاق آراء ملی شدن صنعت نفت در کمیسیون گذشت قبول کردم که حرف آن شخص نورانی غیر از الهام چیز دیگری نبوده است.»
دفاع از استقلال ایران و ملی کردن صنعت نفت، محصول الهامی دینی توسط یک شخص نورانی در خواب بوده است. نمی‌توان کلیه فعالیت‌های وطن خواهانه و استقلال طلبانه مصدق را به این خواب فروکاست. برای این که او پیش از این نیز سال‌ها بود که در این راه گام بر می‌داشت و مبارزه می‌کرد. اما مسئله این است که مبارزه و هویت سازی او برای خود و ایرانیان، عجین با اسلام بود و در مواردی اسلام و مسلمانی را بر وطن دوستی برتری بخشیده است.
مصدق، آیت الله بهبهانی و آیت الله کاشانی را “علمای نهم اسفند” می‌خواند. اما در عین حال، در اردیبهشت ۱۳۳۲ با تصویب نامه‌ای اهانت به مرجع تقلید شیعیان [آیت الله بروجردی] یا هتک حرمتِ از او را جرمی در خور مجازات اعلام کرد.[16] این مصوبه وی بعدها به سود آیت الله خمینی از کار در آمد، که مخالف سرسخت او بود.
محمد رضا شاه پهلوی
برخلاف تبلیغات فقیهان شاه نه تنها «اسلام ستیز» نبود، بلکه «اسلام گرا»یی پُر مدعا هم بود (پیشتر به طور مبسوط در این مورد بحث کرده ام[17]). ادعاهای متعدد شاه در مورد تجربه‌های دینی و کمک‌های مستقیم خدا و ائمه به شخص او، حتی از سوی آیت الله خمینی و آیت الله خامنه ای، و…نیز بیان نشده است.
شاه می‌گفت که در کعبه چنان حالت «از خود بیخودی و مستی عجیب» به او دست داده که دلش می‌خواسته هیچ گاه از آن حالت خارج نشود.[18] می‌گفت به جای استفاده از جلیقه ضد گلوله، از قرآن در جیب برای محافظت از خود استفاده می‌کند.[19] می‌گفت همه کارها، از جمله کارت دعوت سلام نوروز، باید با نام خدا آغاز شود[20]. می‌گفت: خدا آن چنان پشت من است که تمامی دشمنان داخلی (مصدق، رزم آرا، حسن علی منصور) و خارجی (برادران کندی، خروشچف، جمال عبدالناصر) مرا نابود کرد.[21] شاه حتی فرمان داد تا آغاز پانزدهمین قرن بعثت پیامبر اسلام را عقب برانند تا با مراسم تاج گذاری او همزمان شود و برای او خوش یمن شود[22]. خود را حافظ اسلام می‌دید و ادعا می‌کرد که زحمت اسلام را او می‌کشد و آخوندها فقط آرغش را می‌زنند.[23] مراجع تقلید و آخوندها را بی دین و بی وطن می‌خواند، کسانی که در برابر استالین و کمونیست‌ها برای تجزیه آذربایجان از ایران هیچ کاری نکردند و سخنی نگفتند.[24] به مراجع تقلید هشدار می‌داد که اگر آخوندهای سرخ- مارکسیستهای اسلامی- پیروز شوند، اول کار شما را خفه خواهند کرد و سپس به سراغ ما خواهند آمد.[25] روحانیت را رو به اضمحلال می‌دید و قصد داشت خودش در مشهد و شیراز «آخوند واقعی» تربیت کند.[26] به ائمه علاقه ویژه‌ای داشت. سالی حداقل یک بار برای زیارت به مشهد می‌رفت و ناراحت بود که یک بار قبل از سفر به آمریکا به زیارت امام رضا نرفته است، به همین دلیل پس از بازگشت به زیارت مشهد رفت. ستون‌های ۷ متری ۱۲ پره‌ای برای ایوان حرم امام حسین ساخت و به آنجا اهدأ کرد.[27] در یکی از سفرهای زیارتی به مشهد با شهبانو، ملکه پرده حریر بسیار اعلا و مرواریدهای بسیار خوب گلدوزی شده به مرقد امام رضا هدیه کرد.[28] شاه خود را پاسدار مذهب رسمی (تشیع) به شمار می‌آورد. به شیعیان منطقه کمک‌های مالی و حتی تسلیحاتی می‌کرد. گرچه آنان را گاهی «پفیوز» هم می‌نامید. برای این که الف- نتوانستند در عراق و لبنان به قدرت برسند. ب- تمام اعضای حزب توده از دید او شیعیانی بوده‌اند که توده‌ای شده‌اند. به نظرش حتی یک زرتشتی و بهایی در میان توده ایها نیست.[29] گفته بود هر کس بگوید ارث زن و مرد برابر است- حتی اگر خواهرم باشد- زندانی خواهم کرد.[30] وقتی فرزندش رضا به دنیا آمد، طی اطلاعیه او را به ولیعهدی منصوب کرد. اما در این انتصاب آنچه دقیقاً در قانون اساسی مشروطه آمده بود- که این ودیعه را ملت می‌بخشد- استناد نکرد. او گفت که مورد تایید خدا بوده و همیشه در “حفظ شعائر دینی” کوشیده است و این نوزاد را به دلیل «لیاقت و شایستگی فطری و جبلی» اش به این منصب می‌گمارد[31]. آدمی گویی با نظریه امامت شیعیان روبروست که ائمه از همان تولد دارای ویژگی‌های امامت شیعیان هستند.
شاه مسلمان معتقد، مهمترین جایی که موضع خود را در تقدم و تأخر ایران و اسلام روشن کرده، در گفت و گویی با آیت الله سید محمد بهبهانی است. سید محمد بهبهانی (۱۳۴۲- ۱۲۵۳ ش) فرزند آیت الله سید عبدالله بهبهانی از رهبران جنبش مشروطه است. در دوران مشروطه محمد بهبهانی عضو شورای خلع محمد علی شاه از سلطنت و نماینده مجلس دوم بود. سپس عضو مجلس مؤسسان در زمان رضا شاه شد و در دوران محمد رضا شاه، نه تنها رابط مراجع تقلید با او بود، بلکه در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ علیه دولت ملی مصدق، نقش فعالی ایفا کرد.[32] او همچنین نقش مهمی در ممانعت از تصویب لایحه اصلاح قانون انتخابات دولت مصدق داشت که خواستار اعطای حق رأی به زنان شده بود. شاه پس از کودتا طی تلگرافی از او خواست تا از دستورات دولت زاهدی حمایت کند و او در پاسخ جواب مثبت داد. در سوم شهریور ۱۳۳۲ با شاه در کاخ سعدآباد دیدار و گفت و گو کرد. از سال ۱۳۳۷ به بعد روابط او با شاه و دربار به سردی گرایید و در حوادث سال‌های ۴۱ و ۴۲ به شدت فعال شد و علیه دولت اسدالله عَلَم سخنرانی کرد. طباطبایی در ۱۲ آبان ۴۲ درگذشت.
شاه البته آیت الله سید محمد بهبهانی را از عوامل انگلیس به شمار می‌آورد.[33] به عنوان مثال اسدالله عَلَم بارها خاطره سرکوب قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ توسط خودش را به یاد شاه می‌آورد و توضیح می‌داد که چگونه یک‌تنه به میدان رفت و تنها حامی او برای سرکوب قاطعانه معترضان اعلیحضرت بود. بعد اضافه می‌کند که همه افراد حکومت و دولت‌های خارجی مخالف اقدام تاریخی او برای نابودی همیشگی آخوندها بودند. شاه به او در دی ۱۳۴۹ می‌گوید:
«تو که نخست وزیر بودی، علیه تو و به طرفداری از آخوندها، انگلیسیها خیلی اقدامات کردند. همان جلسه منزل علاء وزیر دربار وقت بر علیه تو، مرکب از انتظام و شریف امامی و گلشائیان و سروری که پیشنهاد می‌کردند فوری بعد از قضیه پانزدهم خرداد- در آن روز من دستور شدت عمل و تیراندازی دادم و رجاله را متفرق کردم- تو را برکنار کنم و وساطت امثال مسعودی و پاکروان از آخوندها و منبر رفتن بهبهانی – که از کهنه نوکرهای انگلیس بود و ۴۰ سال بود که منبر نرفته بود- بر علیه تو همه دلالت بر این امر دارد.»[34]
عَلَم منکر نقش انگلیس در آن ماجرا بود و بیشتر مسئله را به گردن آمریکا می‌انداخت. دلیل اش هم این بود که حسن علی منصور را آمریکایی به شمار می‌آورد که آمریکاییها او را به عنوان نخست وزیر جانشین وی کردند. به همین دلیل در بهمن ۱۳۵۱ از شاه می‌پرسد:
«راستی من هنوز نمی‌دانم خارجیها کدام یک تحریک می‌کردند، روسها، انگلیسیها یا آمریکاییها؟ » شاه پاسخ می‌گوید: «البته انگلیسیها؛ چون آخوندها که ایادی آنها بودند، مخصوصاً آیت الله بهبهانی که بعد از ۴۰ سال منبر رفت و به تو حمله کرد.» علم می‌گوید که بعید است کار انگلیسیها باشد، کار چپ‌ها و دولت آمریکا بود که بعد هم حسنعلی منصور را به جای من نخست وزیر کردند.[35]
گفت و گویی که شاه از آن یاد می‌کند، احتمالاً در سال ۱۳۳۲ صورت گرفته است. شاه به عَلَم در این باره می‌گوید:
«فرمودند، با آیت الله [سید محمد] بهبهانی که زمان خود من و بی نهایت فاسدتر از پدر[آیت الله سید عبدالله بهبهانی] بود، صحبت می‌کردم که تو باید به من بگویی اول مسلمانی یا ایرانی. به من گفت، من اول مسلمانم، بعد ایرانی. و من به او گفتم، ولی من، اول ایرانی هستم، بعد مسلمان و بهبهانی بسیار خندید. عرض کردم، یک ایرانی پاک نژاد غیر از این نمی‌تواند فکر بکند و محور تمام صحبتهای دیروز من همین بود. فرمودند، دیدم.»[36].
در اینجا تعارض دو نوع هویت سازی دیده می‌شود: «مسلمان ایرانی» با «ایرانی مسلمان». شاه هم ایرانی مسلمان است. اما به توضیحی که در پایان خواهد آمد، مسئله به این سادگی‌ها نبود و او نیز- همچون دیگران- گرفتار تعارض در این مسئله بود.
مهندس بازرگان و آیت الله خمینی
مهدی بازرگان (۱۳۷۲- ۱۲۸۶) نیز حداقل از دهه ۱۳۳۰ درگیر همین مسئله بود. بازرگان در نطق افتتاحیه تأسیس نهضت آزادی ایران در سال ۱۳۴۰ گفت: «ما مسلمانیم، ایرانی هستیم و مصدقی.»
اما نزاع اصلی او در این مورد با آیت الله خمینی و پیروانش بود. مهدی بازرگان در آبان ۱۳۶۰ گفت از همان روز انتصاب به نخست وزیری دولت موقت، او و آیت الله خمینی دو هدف مختلف را تعقیب می‌کردند. خمینی ایران را برای اسلام می‌خواست و من از طریق اسلام می‌خواستم به ایران خدمت کنم. او سپس تفاوت‌ها و پیامدهای بسیار دو راهکار “خدمت به ایران” و “خدمت به اسلام” را به تفصیل توضیح می‌دهد.[37]
بازرگان در سال ۱۳۶۱ نیز در یک سخنرانی به همین اختلاف دیدگاه اشاره کرد که سپس متن مکتوب تفصیل یافته اش به نام کتاب انقلاب ایران در دو حرکت منتشر شد. او در این مورد نوشت:
«اولین تمایز و توسعه خط مشی امام نسبت به حرکت اول توجه خاص به اسلام و مسلمانان بود و کنار گذاشتن یا فرعی شناختن ایران و ایرانیان. چنین اختلاف ظریف نا محسوس مابین ایشان (و خصیصین پیروانشان) با ما و یا اکثریت قریب به اتفاق مبارزین سالیان گذشته و شرکت کنندگان در راه پیمائی‌ها و حرکت اول، یکی از حساس‌ترین عوامل سرنوشت ساز انقلاب ما بود و منشأ و مبین اختلافات و مسائل اساسی بعدی گردید که متدرجاً در جمهوری اسلامی نوپای ایران رخ داد. هدف اتخاذی دولت موقت “خدمت به ایران از طریق اسلام” و به دستور اسلام بود در حالی که آقای خمینی برای انقلاب و برای رسالت خود “خدمت به اسلام از طریق ایران” را اختیار کرده بودند. به عقیده ایشان “ملت ایران با دادن خون خودشان، برای اسلام خدمت کردند” و بعدها در دیدار با نمایندگان مجلس در تاریخ ۶ خرداد ۱۳۶۰ گفتند که “ملت ایران اسلام را می‌خواهد.”»[38]
آیت الله خمینی همه چیز را برای اسلام می‌خواست. به ملی گرایان- مصدق و پیروانش، جبهه ملی، نهضت آزادی، و…- به چشم رقیب می‌نگریست و علیه آنها نه تنها سخنان تندی بیان کرد، بلکه تهمت‌های بسیاری نیز به آنان زد. جبهه ملی را به اتهام مخالفت با قصاص مرتد اعلام کرد و علیه نهضت آزادی نیز سخنان ناراست بسیاری گفت. اما دفاع از کشور را واجب می‌شمرد و وطن دوستی را تأیید می‌کرد. در عین حال، این دفاع و تجویز هم ناشی از فرامین اسلام بود. می‌گفت:
«ما “ملیت” را در سایۀ تعالیم اسلام قبول داریم… ملت، ملت ایران است، برای ملت ایران هم، همه جور فداکاری میکنیم، اما در سایۀ اسلام است؛ نه اینکه همهاش ملیت و همهاش گَبْریَّت[مجوس، زرتشتی]. ملیت، حدودش حدود اسلام است، و اسلام هم تأیید می‌کند او را، ممالک اسلامی را باید حفظ کرد، دفاع از ممالک اسلامی جزء واجبات است؛ لکن نه اینکه ما اسلامش را کنار بگذاریم، و بنشینیم فریاد ملیت بزنیم و “پان ایرانیسم”! »[39]. «حب وطن، حب اهل وطن و حفظ و حدود کشور مسئله‌ای است که در آن حرفی نیست.»[40]
آیت الله خمینی ملی گرایی را در تعارض با اسلام می‌دید. ادعای او این بود که ملی گرایی و ناسیونالیسم، مسلمان‌ها را در تقابل با یکدیگر قرار می‌دهد، در حالی که آنها باید با یکدیگر وحدت داشته باشند. در عین حال، ایران تحت رهبری او ۸ سال در برابر تجاوز صدام حسین به کشور جنگید و آیت الله خمینی می‌گفت اگر این جنگ ۲۰ سال هم طول بکشد ما تا آخر ایستاده ایم. در عراق هم که بود، بنابر اصل بودن اسلام، هیچ سخنی علیه دولت عراق بیان نکرد، بلکه سخنانش علیه رژیم شاه بود. یعنی در آن زمان، اسلامش معطوف به نجات ایران از شر رژیم شاه بود، نه نجات عراقیها از رژیم به مراتب سرکوبگرتر از رژیم شاه. بعثی‌های عراق، در سرکوب هیچ حد یقفی نداشتند.
علی خامنه‌ای و ساختن هویت و تمدن “اسلامی- ایرانی”
آیت الله خامنه‌ای نیز مانند افرادی که از آنها یاد شد، گرفتار مسئله هویت سازی و تمدن سازی بوده و هست. می‌گوید در دوران شاه ملت ایران هویت اش را از دست داده بود و انقلاب هویت مستقل ملی را به آنان و دانشگاهها باز گرداند.[41] او بسیجیان و نیروهای مسلح را مدافع هویت ملی به شمار می‌آورد. به نظر او فرهنگ ملی مایه اصلی هویت ملی است و استعمارگران می‌کوشند تا این را نابود کنند. تغییر زبان یک ملت، بخشی از این فرایند است. در دوران شاه اگر چه از هویت ملی دم زده می‌شد، اما هویت ملی در حال اضمحلال بود.[42] ملت ایران «به شدت به هویت ملی و اسلامی خود علاقه مند» است و از دخالت خارجی و سلطه بیگانگان متنفر.[43] می‌گوید برخی استادان دانشگاهها به گونه‌ای در کلاس‌ها صحبت می‌کنند که دانشجویان را از “ایرانی بودن” بیزار می‌سازند. در حالی که باید دانشجویان را به هویت ملی پایبند کرد تا به آن- با توجه به مواریث فرهنگی و افتخارات تاریخی شان- افتخار کنند[44]. هویت ملی در مقابل دین نیست، بلکه «مجموعه فرهنگها و باورها و خواستها و آرزوها و رفتارهای اوست.» چون مردم مذهبی و مسلمان هستند، بنابراین، دین هم جزو هویت ملی شان است. نه در گذشته باید متوقف شد و هرگونه نوآوری را سرکوب کرد، نه از راه ساختارشکنی و شالوده شکنی بنیان‌های هویت ملی را نابود کرد. توسعه علمی و اقتصادی و صنعتی و اجتماعی و خدماتی باید معطوف به حفظ هویت ملی باشد[45]. خامنه‌ای تأکید می‌کند که هویت ایرانی نشأت گرفته از هویت اسلامی است.[46]
او چون خود را یک نظریه پرداز هم به شمار می‌آورد، کوشیده تا با کمک دیگران، ابعادی نظری به مدعیاتش بخشیده و در خصوص رابطه هویت ایرانی و اسلامی با غرب و تجدد نیز سخن بگوید.
خامنه‌ای در اولین نشست اندیشه‌های راهبردی با موضوع “الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت“، در ۱۰ آذر ۱۳۸۹، ضمن توضیح تک تک مفاهیم گفت که از تمامی دستاوردهای علمی جهان غرب استفاده خواهیم کرد.[47] او در ۲ اردیبهشت ۱۳۹۰ طی حکمی «مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» را تشکیل داد.[48] دومین نشست با موضوع “عدالت” در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۰ برگزار شد. سومین نشست با موضوع “زن و خانواده” در ۱۴ دی ۱۳۹۰ برگزار شد. در الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی او به مسئله خانواده تأکید بسیاری دارد. با اشتغال زنان در همه عرصه‌ها موافق است. به شرط این که به نهاد خانواده صدمه‌ای وارد نیاورد. حجاب را هم مورد تأکید بسیار قرار داده و می‌گوید که چادر پوشش “ایرانی” و “ملی” ماست و حتی “برتر” از حجاب قرآنی است.[49] چهارمین نشست در ۲۳ آبان ۱۳۹۱ با موضوع «آزادی» برگزار شد. بخش مهمی از سخنان او در این جلسه معطوف به اهمیت بسیار حیاتی آزادی در جهان غرب و علل و دلایل این امر و نقش رنسانس، انقلاب فرانسه و فیلسوفان و متفکران غربی در آن بود. می‌گوید در ایران هم باید جنبش مشروطه طوفان آزادیخواهی به راه می‌انداخت، اما روشنفکران مقلد غرب از این فرصت علیه اسلام و روحانیت استفاده کردند و بدین ترتیب چنان نشد. می‌گوید که ما باید در کنار آزادی‌های اجتماعی و سیاسی و فردی، آزادی معنوی را هم مطرح سازیم. بنابراین، ما به دنبال تبیین نظر اسلام درباره آزادی هستیم. آزادی لیبرالیستی نمی‌تواند مبنای هویت و “تمدن اسلامی- ایرانی” قرار گیرد.[50]
پس از این مقدمات، آیت الله خامنه‌ای در ۲۲ مهر ۱۳۹۷ متن مقدماتی “الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت“[51] برای ۵۰ سال آینده ایران را رونمایی کرد و برای تکمیل آن فراخوان داد. این متن به عنوان یک سند بالادستی نظام، الگوی پیشرفت ایران در ۵۰ سال آینده را روشن می‌سازد. در همان زمان، این سند را در مقاله‌ای بررسی و نقد کردم.[52] می‌گوید ایران در طی نیم قرن باید از همه کشورها پیشرفته تر شود و همچنان هویت اسلامی و ایرانی خود را حفظ کند. اما شاخص‌هایی که تهیه کنندگان سند تعیین کرده‌اند تا ایران به آن دست یابد، لزوما اسلامی یا ایرانی نیستند. همان شاخص‌هایی هستند که ملاک‌های توسعه جوامع غربی‌اند.
در گام بعد، بیانیه راهبردی ۲۲ بهمن ۱۳۹۷ آیت الله خامنه ای، به مناسبت چهلمین سالگرد انقلاب، در ۲۴ بهمن ۹۷ منتشر شد.[53] ابتدأ تاریخ انقلاب را برای نسل جوان توضیح داده و سپس گزارشی از پیشرفت‌های ۴۰ سال گذشته ارائه می‌کند. می‌گوید انقلاب و اسلام «ثبات و امنیت کشور و تمامیت ارضی ایران را ضمانت کرد.» ایستادگی در برابر استکبار و زورگویان جهانی در طی ۴۰ سال گذشته، «خصوصیت شناخته شده‌ی ایران و ایرانی و بویژه جوانان این مرز و بوم به شمار می‌رفته است.» ایران اینک در سطح منطقه و جهان به مسئله آمریکا و اسراییل تبدیل شده است. او سپس ظرفیت‌های بسیار انسانی و غیر انسانی ایران را بر می‌شمارد. در آخر هفت توصیه برای آینده ارائه می‌کند. جمله آخر بیانیه ناظر به هویت اسلامی ایرانی و سبک زندگی آنان است. می‌نویسد:
«تلاش غرب در ترویج سبک زندگی غربی در ایران، زیانهای بی‌جبران اخلاقی و اقتصادی و دینی و سیاسی به کشور و ملّت ما زده است؛ مقابله با آن، جهادی همه‌جانبه و هوشمندانه می‌طلبد که باز چشم امید در آن به شما جوانها است.»
بیانیه او در زمان انتشار مورد بررسی و نقد قرار گرفت.[54] خامنه‌ای بارها گفته است که از همه علوم تجربی و خصوصاً تکنولوژی غربیان استفاده خواهیم کرد. علم و تکنولوژی منافاتی با هویت و تمدن “اسلامی- ایرانی” ندارد. حتی اخلاق کاری غربیان را هم تایید کرده است.
چند نکته برای تأمل و تعیین محل نزاع
اول- مسئله تقدم و تأخر ایرانی یا مسلمان بودن در هویت سازی، اصولاً باید برای ایرانیان مسلمان موضوعیت داشته باشد. غیر مسلمانان (مسیحیان، یهودیان، زرتشتیان، بهاییان، بی دین ها، کمونیست ها، و…) هر اندازه هم که تعدادشان کم بوده یا باشد، این مسئله برای آنان موضوعیت ندارد. علاوه بر اینها، “ایرانی‌های یهودی” احتمالاً حتی با این مسئله دست به گریبانند که پس از یهودی بودن، تقدم با ایرانی بودن است یا اسراییلی بودن؟ ایرانیانی که شهروند آمریکا، کانادا، اروپا، و…شده اند، و سال‌های بلندی در آن کشورها زندگی کرده و فرزندانشان نیز در این کشورها به دنیا آمده و بزرگ شده اند، نیز با چنین مسئله‌ای عملاً دست به گریبان هستند. اگرچه از جهت نظری تکلیف آن را برای خودشان روشن نکرده باشند. گروهی نیز از اکثر آمریکاییها جلو زده و ترامپیست شده و مانند جان بولتون و مایک پامپئو خواهان گرفتار کردن ایران و ایرانیان در پروژه «نفت در برابر غذا» و «بمباران ایران به منزله صلح» شده‌اند. از این رو، برای اینها نیز اسلام و ایران موضوعیت ندارد.
دوم- بحث هویت و بحران هویت، به شکلی که در سال‌های اخیر برای ایرانیان موضوعیت پیدا کرده، برای زمامداران سیاسی گذشته موضوعیت نداشت. برای تمامی زمامداران سیاسی ای که از آنها یاد کردیم، به عنوان یک مسلمان (شیعه)، ایران و ایرانیت مهم بود. به تعبیر دیگر، گویی با دو نوع ملی گرایی مواجه هستیم: “ملی گرایی سکولار” و “ملی گرایی اسلامی”. مصدق، شاه و بازرگان نماد اولی و خمینی و خامنه‌ای، نماد دومی هستند. در دوران رضا شاه و محمد رضا شاه، برای ایران گرایی، روی زبان فارسی بسیار تأکید می‌شد. آیت الله خامنه‌ای نیز در طول ۳۰ سال رهبری، بر زبان فارسی تأکید بسیار کرده و می‌کند. اگر رضا شاه و محمد رضا شاه خود در این مورد مدعی نبودند، خامنه‌ای در این زمینه ادعاهای بسیار دارد. همه آنها- مانند همه حکومت‌های دموکراتیک و غیر دموکراتیک- می‌کوشیدند تا برای مردم کشورشان یک هویت ملی بسازند. به عنوان مثال، دولت‌های آمریکا همیشه برای آمریکاییها هویت سازی کرده و می‌کنند. می‌گویند “ما آمریکایی”ها ملت و کشوری “استثنایی” هستیم. دارای “ارزش‌های بی نظیر” هستیم. “رویای آمریکایی” نیز بخشی از این هویت است. پرچم آمریکا در هویت آمریکایی نقش مهمی دارد. از استثنایی بودن آمریکا، رهبری جهانی آمریکا را استنتاج می‌کنند که پیامدش دخالت نظامی آنان در همه کشورهاست. حال می‌توان پرسید: هویت ملی سازی تا چه اندازه وظیفه دولت است؟ تا چه اندازه مردم و نهادهای مستقل از دولت در آن نقش دارند؟
سوم- ایران چیست؟ ویژگی‌های اساسی ایران کدام است؟ با کدام شاخص‌ها ایرانی بودن از آمریکایی یا اسراییلی یا روسی بودن متمایز می‌شود؟ زبان فارسی یکی از ویژگی‌های ایرانی بودن است. وقتی اکثریت ایرانیان ۱۴۰۰ سال است که مسلمانند، آیا تمایز اسلام از ایرانی بودن امکان پذیر است؟ درآمیختگی ایران و اسلام چنان در طول تاریخ عمیق بوده و شده که ساختن معیارهایی برای «ایرانی بودن» – متمایز از اسلام – کاری بس دشوار است. تجربه طولانی مدت جنبش “بازگشت به ایران پیش از اسلام” نیز نشان داده که این سودا دست نیافتنی است. بسیاری از اموری که ایرانیان به آن فخر می‌فروشند و ملی به شمار می‌آورند، محصول دوران ایران اسلامی است. در گفت و گوهای عَلَم و شاه، سخنان نژادپرستانه بسیاری علیه عرب‌ها وجود دارد. با همه اینها، عَلَم بارها این شعر ملکالشعرای بهار را برای شاه می‌خواند: «گرچه عرب زد به حرامی به ما/ داد یکی دین گرامی به ما.» شاه نیز سخن او را تأیید می‌کرد. نقش زرتشیگری، فرهنگ یونانی، عرفان بودایی، فرهنگ پهلوانی، و…را هم نباید در هویت ایرانی نادیده گرفت.
چهارم- اسلام چیست؟ اسلام به مثابه فرهنگ با اسلام به عنوان ایدئولوژی دو امر متفاوت هستند. تشیع و تسنن نیز تفاوت‌های زیادی دارند. اسلام هم که وارد ایران شد، در طول تاریخ، ایرانی شده و ایرانیان آن را به رنگ خود در آورده‌اند. این آیین خود سیال بوده و در طول تاریخ دائماً خود را با شرایط جدید منطبق کرده است. اسلام و مسلمانی شاه، اسلام و مسلمانی ایدئولوژیک نبود، با این که شاه به صراحت می‌گفت «من مسلمان فناتیک هستم». اسلام امروز ایران، بسیار خود را با مدرنتیه سازگار کرده و این فرایند همچنان ادامه خواهد یافت[55].
پنجم- مدرنیته و غرب کجا هستند؟ آغاز فرایند مدرنیزاسون در ایران به قبل از مشروطه می‌رسد. ابتدا اندیشه تجدد- به طور سطحی- وارد ایران شد. سپس جنبش مشروطیت بر بستر اعتراض به استبداد، به منظور محدود کردن قدرت شاه مستبد، متولد شد و پیروز گشت. پس از دوره فترت، با کودتای رضا خان، و سپس تغییر سلطنت و پادشاهی او، فرایند مدرنیزاسیون آمرانه جانی به خود گرفت. در دوران محمد رضا شاه پهلوی این فرایند تشدید شد. و در دوران چهل ساله جمهوری اسلامی، این فرایند سرعت بسیار بیشتری به خود گرفت.
مسئله‌ای که مصدق، محمد رضا شاه، بهبهانی، مهندس بازرگان، خمینی، خامنه ای، و… در هویت سازی از آن سخن نگفتند، این بود که مهمانی عظیم الجثه به نام مدرنیته وارد شده بود و سیرت و صورت هویت ایرانی- اسلامی را تغییر می‌داد و می‌دهد.
از هزاران هزار دستاورد دوران مدرن، فقط و فقط به تلفن‌های هوشمند بنگرید. این پدیده سبک زندگی همه را در جهان بسیار تغییر داده است. در ایران نیز اینک تعداد تلفن‌های همراه بیش از تعداد جمعیت است. سبک زندگی برساخته تلفن هوشمند، با آن چه “هویت ایرانی- اسلامی” خالص به شمار می‌آورند، چه کرده است؟ و چه خواهد کرد. این وسیله همه را تمام وقت به یک دنیای مجازی حقیقی پرتاب کرده است. حتی زیارت‌ها مجازی شده‌اند. شما می‌توانید به طور مجازی کعبه و مرقد ائمه را زیارت کنید. اما فقط این نیست، شما با آن با جهان در ارتباط هستید و در سبک زندگی جدید مشارکت می‌جویید.
ششم- شعار “خدا، شاه، میهن” که توسط ایدئولوگ‌های رضا شاه ساخته شد، به شعار اصلی دوران پهلوی تبدیل شد. در این اصل تنظیم کننده، خدا (خدای اسلام و تشیع، خدای رضا شاه و محمد رضا شاه بود) تقدم داشت. اما نکته مهمتر این بود که در این اصل، شاه هم بر وطن تقدم داشت. به تعبیر دیگر، برتر از میهن به شمار می‌رفت. اگر محمد رضا شاه پهلوی واقعاً اول خود را ایرانی و سپس مسلمان به شمار می‌آورد و این ایده را برای ایرانیان تجویز می‌کرد، باید آن اصل تنظیم کننده را هم به شعار “میهن، خدا، شاه” دگرگون می‌کرد.
هفتم- در سیاق و زمینه مبارزه با استعمار و نفوذ خارجی، افراد و گروه‌ها به منابع فرهنگ خودی توسل می‌جویند. ایران و اسلام، در این سیاق به مسئله اصلی تبدیل شد. رضا شاه، محمد رضا شاه، محمد مصدق، بهبهانی، مهدی بازرگان، خمینی، خامنه ای، و…، در چنین سیاقی به وطن و اسلام توسل جستند. همه نگران نفوذ و سیطره دولت‌های خارجی- روسیه، بریتانیا، آمریکا، و…- در ایران بودند. نفوذی‌ها قرار بود همه چیز مان را به یغما برند. جنبش مبارزه با غرب زدگی نیز در چنین بستری روئید. بستر تاریخی و موازنه قوا نیز گاه تعیین کننده تقدم و تأخر ایرانی بودن یا مسلمان بودن است. به عنوان مثال، شاه درگیر این مسئله بود که چون روز اول عید نوروز با ۱۳ محرم مصادف شده، آیا مراسم ملی سلام را باید برگزار کند یا نه؟ نظرات مختلف را پرسید. عَلَم استدلال کرد که مراسم سلام باید برگزار شود. مادر شاه می‌گفت نباید برگزار شود. امام جمعه تهران به شاه پیغام داد که مردم امسال عید ندارند. بدینترتیب، شاه نیز فرمان داد که مراسم سلام برگزار نشود[56]. در مورد دیگری، شاه دستور داد تا مراسم افتتاح مجلسین در ۱۴ مهر ماه، به دلیل مصادف شدن با ضربت خوردن علی بن ابی طالب، یک روز زودتر برگزار شود. عَلَم اعتراض می‌کند که نگهبانی از تشیع به این معنا نیست که مذهب به این شکل در ملیت دخالت کند. اما به نظر او شاه به دلیل ملاحظه افکار عمومی این گونه رفتار می‌کند.[57]
هشتم– هویت تکواره وجود ندارد. همه هویت‌ها چندی بعدی‌اند. ابعاد هویت متناسب با تغییرات زمانی و جغرافیایی، اصلی و فرعی می‌شوند. یکی برجسته می‌شود و دیگری به حاشیه می‌رود. آیت الله خامنه‌ای در هر انتخاباتی، به ایرانیان می‌گوید، آنها که اسلام و جمهوری اسلامی را قبول ندارند، به خاطر ایران و امنیت ملی کشور در انتخابات شرکت کنند. در تجاوز صدام حسین به ایران، بسیج نیرو بیشتر با اسلام صورت می‌گرفت. اما با فرسایش اسلام توسط فقیهان و جمهوری اسلامی، اینک بیشتر بر منافع ملی، امنیت ملی و ایران تأکید می‌شود. اینک که خامنه‌ای مذاکره با دولت ترامپ را رد می‌کند، به صراحت می‌گوید این رویکرد ربطی به دین و انقلاب ندارد، بلکه «هیچ ایرانی غیرتمند با شعوری نمی‌رود راجع به نقاط قوت خودش با طرف مقابل معامله کند، با طرفی که می‌خواهد این نقاط قوت را از دست او بیرون آورد.»[58] بنابراین در این زمینه به غیرت و شعور “ایرانی” توسل می‌جوید، نه اسلام و انقلاب. ایرانیان مهاجر نیز باید برای خود هویت سازی کنند. آنان نیز وقتی در فشار راست افراطی بیگانه ستیز قرار می‌گیرند، به منابع «خودی» برای هویت سازی توسل می‌جویند.
نهم- هویت مسئله‌ای بسیار مهم و اساسی است. سیاست هویتی اینک تا حدود بسیاری نزاع‌های سوسیالیستها و لیبرال‌ها را به حاشیه رانده و با هویت سازی علیه مهاجران و دولت‌های خارجی، بسیج نیرو می‌کند. دونالد ترامپ نتیجه این فرایند است. پیروزی‌های راست افراطی و نژادپرستان در اروپا و اسراییل هم نماد همین مسئله است.[59] در نتیجه، آزادیخواهان و صلح طلبان نمی‌توانند مسئله هویت را نادیده بگیرند. راست افراطی با ایجاد هراس از بیگانگان، کشورها را بالکانیزه می‌سازد. هویت‌های صلبی ساخته می‌شود که فقط و فقط علیه متفاوت‌ها و دیگری عمل می‌کنند. نفرت از دیگری و تبدیل متفاوت‌ها به خوک و حیوان، مقدمه‌ای است برای کشتار و نابودی انسان ها.
دهم- ما نیازمند آنیم که “هویت ایرانی” را از نو بسازیم و اختراع کنیم. بدون عدالت- به مثابه رفع تبعیض‌های قومی و جنسی و مذهبی و طبقاتی و بهره کشی- نمی‌توان “هویت ایرانی” برای امروز ساخت. در قرآن و نهج البلاغه از عدالت بسیار سخن رفته است. علی بن ابی طالب می‌گوید: «عدالت یعنی انصاف». از این تعریف و کلیه آیات و روایات مربوط به عدالت می‌توان به عنوان “آموزه‌های جامع” برای تأیید “عدالت انصافی” جان راولز استفاده کرد (در مقاله‌ای مفصل که در هافینگتون پست و زمانه منتشر شد، این کار را مطابق دستورالعمل خود راولز انجام داده ام.[60]). راولز نظریه عدالت انصافی- یا لیبرالیسم سیاسی- اش را همان سوسیال دموکراسی می‌نامید. عدالت به منزله رفع کلیه اشکال تبعیض، چسبی است که قادر است ایرانیان را به یکدیگر گره بزند. در این هویت، ایرانیان از عدالت در ایران، منطقه و سطح جهانی دفاع خواهند کرد. صلح طلبی نیز باید بخشی از هویت ایرانی باشد. ایرانی که طی ۲۵۰ سال گذشته به هیچ کشوری حمله نکرده است. باید از تمامی ارزش‌ها و سنت‌های ارجمند تاریخی ایران برای ساختن “هویت ایرانی” در دورانی که مدرنیته در آن سیطره دارد، استفاده کرد.
پانویس‌ها
[1] – نخستین بار در اواخر پادشاهی جمشید از سرزمینی به نام ایران یاد شده است: “به شاهی بر او[ضحاک] آفرین خواندند/ ورا شاه ایران زمین خواندند”.
فرانک مادر فریدون و سپس فرزندش فریدون اولین افرادی هستند که خود را ایرانی می‌خوانند. در این مرحله کشور ایران از کشورهای تازیان و هندوستان متمایز می‌شود. و سرزمین‌های دیگر توران و چین و مغرب و روم هستند. جهان میان پسران فریدون تقسیم می‌شود و ایران و کشور تازیان را به ایرج می‌بخشد. در شمال، رود جیحون ایران و توران را از یکدیگر جدا می‌سازد. سپس مرزهای شرقی ایران در داستان رستم و سهراب روشن می‌شود. رستم زابلی نماد ایران است (“نکو کارتر زو به ایران کسی/ نیابی وگر چند یابی بسی”، “همه شهر ایران بدو زنده اند/اگر شهریارند، وگر بنده اند”، خود نیز گوید: “نگهدار ایران و شیران منم/ به هر جای پشت دلیران منم”) و بدین ترتیب، زابلستان نیز جزیی از ایران فردوسی است. مرزهای غربی ایران در شاهنامه نیز همراه با ابهام‌های بسیار قابل تصویر کردن است.
رجوع شود به مقاله «حسن انوری، “ایران در شاهنامه“، بخارا، شماره ۷۸-۷۷ ».
[2] – فردوسی در شاهنامه می‌گوید:
« منم بنده اهل بیت نبی/ ستاینده خاک پای وصی. حکیم این جهان را چو دریا نهاد/ برانگیخته موج از او تند وباد. چوهفتاد کشتی برو ساخته / همه بادبانهـا بـرافراختـه. یکی پهن کشتی بسان عروس/بیـاراسته همچو چشم خروس. محمد بـدواندورن با علـی/ همان اهل بیت نبی و ولـی. خردمنـد کز دور دریا بـدیـد/ کرانه نه پیـدا و بن نـاپدید. بدانست کو موج خواهد زدن/ کس از غرق بیرون نخواهد شدن. به دل گفت اگر با نبی و وصی/ شدم غرقه، دارم دو یـار وفّی. همانا که باشد مـرا دستگیـر/ خداوند تـاج و لــوا وسریـر».
[3] – «اصل دوم: مجلس مقدس شورای ملی که به توجه و تایید حضرت امام عصر عجل الله فرجه و بذل مرحمت اعلیحضرت شاهنشاه اسلام خلدالله سلطانه و مراقبت حجج اسلامیه کثرالله امثالهم و عامه ملت ایران تأسیس شده‌است باید در هیچ عصری از اعصار مواد قانونیه آن مخالفتی با قواعد مقدسه اسلام و قوانین موضوعه حضرت خیرالانام صلی الله علیه و آله و سَلم نداشته باشد و معین است که تشخیص مخالفت قوانین موضوعه با قواعد اسلامیه بر عهده علمای اعلام ادام الله برکات وجود هم بوده و هست لهذا رسما مقرر است در هر عصری از اعصار هیاتی که کمتر از پنج نفر نباشد از مجتهدین و فقهای متدینین که مطلع از مقتضیات زمان هم باشند به این طریق که علمای اعلام وحجج اسلام مرجع تقلید شیعه اسامی بیست نفر از علماء که دارای صفات مذکوره باشند معرفی به مجلس شورای ملی بنمایند پنج نفر از آنها را یا بیشتر به مقتضای عصر اعضای مجلس شورای ملی بالاتفاق یا به حکم قرعه تعیین نموده به سمت عضویت بشناسند تا موادی که در مجلس عنوان می‌شود به دقت مذاکره و غور رسی نموده هریک از آن مواد معنونه که مخالفت با قواعد مقدسه اسلام داشنه باشد طرح و رد نمایند که عنوان قانونیت پیدا نکند و رأی این هیات علماء در این باب مطاع و بتبع خواهد بود و این ماده تا زمان ظهور حضرت حجه عصر عجل الله فرجه تغییر پذیر نخواهد بود».
[4] – «وقت فلسفه قدیم گذشت که می‌گفتند: “این وطن مصر و عراق و شام نیست…” باید بفهمیم این وطن که وظیفه ما در حفظ او و ترقی او و هر نوع فداکاری و جانسپاری است، ایران است.» (عبدالرحیم طالبوف، کتاب احمد یا سفیه طالبی، به کوشش باقر مومنی، تهران، کتاب‌های جیبی، ۱۳۴۶، جلد دوم، ص ۹۳).
[5] – آخوندزاده در نامه بیست و دوم سپتامبر ۱۸۷۰ به علی خان، قنسول پیشین ایران در تفلیس، می‌نویسد:
«من دشمن دین و دولت نیستم! من جانثار و دوستدار ملت و دولت ام. یحتمل که از این نوع وطن پرستی من خصومت دینی مستفاد می‌گردد، اما نه بدان درجه که معندان می‌پندارند. شما می‌دانید که من در اسلامیت چقدر راسخ القلب ام و هرگز دینی را در دنیا بر دین اسلام ترجیح نمی‌دهم. سوره کهیعص[سوره مریم] را کهدر حضور حاجی ابوالفضل برای شما تفسیر کردم، از من شنیدید و در این اعتقاد اولاد و اَخلاف من نیز پیرو من خواهند بود. منظور رفع اسلامیت نیست، معاذالله از این نیت نکوهیده، بلکه منظور در اسلامیت رفع جهالت است و ارتقاع اعلام ترقی در علوم و فنون و سایر جهات. از قبیل عدالت و رفاهیت و ثروت و آزادیت برای ملت و معموریت وطن و بالجمله احیای شأن و شوکت نیکان خودمان که قبل از اسلام بوده‌اند.» (میرزا فتح علی آخوندزاده، الفبای جدید مکتوبات، به کوشش حمید محمدزاده و حمید آراسلی، باکو، فرهنگستان علوم جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان، ۱۹۶۳. ص ۱۷۸).
[6] – «کسانی که بعد از ما از این از اَخلاف ما در دین اسلام بانی پروتستانتیزم خواهند شد و در جمیع مسائل فقهیه ما تغییر و تزیید معمول خواهند داشت و آیه حجاب را منسوخ خواهند کرد، باید این مسئله را فراموش نکنند و اگر بنابر تصور و تحقیق ایشان عقیده حکمای فرنگستان معقول انگاشته شود، آیه تجویز کثرت زوجات را فی ما بین ملت اسلام باید منسوخ داشته، تزویج را منحصر به وحدت زوجه بکنند.» (فتح علی آخوندزاده، مکتوبات، به کوشش باقر مومنی، تهران، شبگیر، ۱۳۵۱. ص ۱۵۳- ۱۵۲).
[7] – حسین مکی، دکترمصدق و نطقهای تاریخی او در دوره پنجم و ششم تقنینیه، با تجدید نظر واضافات، سازمان انتشارات جاویدان، تهران، ١٣۶۴. ص ۳۰۲.
[8] – همان، ص ۳۰۵.
[9] – همان، صص ۳۴۶- ۳۴۵.
[10] – برای متن کامل مذاکرات این جلسه مجلس، رجوع شود به: حسین مکی، زندگانی سیاسی سلطان احمد شاه، صص ۱۹۶- ۱۴۵.
[11] – دکترمصدق و نطقهای تاریخی او در دوره پنجم و ششم تقنینیه، ص ۱۸۴- ۱۸۳.
[12] – همان، صص ۱۸۹- ۱۸۸.
[13] – البته رضا شاه تنها خود را مغز متفکر و عامل اجرای کودتا قلمداد می‌کرد. در نخستین سال روز کودتا، سردار سپه بیانیه‌ای منتشر کرد و نوشت: «اکنون که یک سال از کودتا گذشته است، عده زیادی سوال می‌کنند که مسبب و بانی اصلی کودتای سوم حوت [اسفند] چه کسی است؟ آیا با حضور من در این مملکت جستجو برای یافتن مسبب اصلی کودتا مسخره نیست؟ با کمال افتخار و شرف اعلام می‌کنم که مسبب کودتا منم. سوم حوت کودتایی بود که به وسیله من انجام یافت و فکر آن دفعتاً و یک باره به مغز من خطور نکرد. بلکه دیدن حال زار برادران و خواهران ایرانی خصوصاً نفرات قشونی مرا وادار کرد که دست به کودتا بزنم…» (گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی، جلد اول، ص ۱۳).
[14] – مطابق ماده اول این قانون تا تخلیه کامل خاک ایران از قوای خارجی «هیچ نخست وزیر و اشخاصی که کفالت از مقام آنها می‌کنند، نمی‌توانند راجع به امتیاز نفت با هیچ یک از نمایندگان رسمی و غیر رسمی دول مجاور و غیر مجاور و یا نمایندگان شرکت‌های نفت و هر کس غیر از اینها مذاکراتی که اثر قانونی دارد بکند یا این که قراردادی امضا نماید.»
[15] – در ۱۲ اسفند ۱۳۲۴ در مجلس گفت: «نه فقط خاک کشور ما از نیروهای بیگانه تخلیه نشده است، بلکه نغمه‌هایی برای ما ساز کرده‌اند که موجودیت و تمامیت و همه چیز آینده ما را تهدید می‌کند و ما را به طرف تجزیه و جنگ‌های داخلی و برادر کشی سوق می‌دهند و به جای احترام به استقلال و تمامیت و وحدت، نقشه قیمومیت و تفرقه ما را می‌کشند.»
[16] – کیهان، ۸ اردیبهشت ۱۳۳۲.
[17] – رجوع شود به مقاله سه بخشی «مسلمانی و تشیع شاه و استبدادش (۱) »، «مسلمانی و تشیع شاه و استبدادش (۲) » و «مسلمانی و تشیع شاه و استبدادش (۳)».
[18] – «شاهنشاه فرمودند، من در خانه کعبه همه چیز را فراموش می‌کنم و حالت عجیبی دارم که مایلم در تمام عمر همان حال را داشته باشم، یعنی یک از خود بیخودی و سرمستی عجیب…با آن که سعی دارم آدم خرافاتی نباشم، ولی ناچارم اذعان کنم که چنین حالی به من دست می‌دهد.» (خاطرات علم، جلد ۲، ص ۱۳۰).
[19] – «من شب پیش یعنی دیشب هر چه اصرار کردم فردا [برای دریافت دکترای افتخاری علوم انسانی از دانشگاه هاروارد در شهر بُستُن] زره ضد گلوله بپوشند، شاهنشاه خندیدند و گفتند قرآن در جیب دارم، کافی ست. ماشاء الله از این اعتقاد. عرض کردم، به خدا قسم من هم معتقدم، ولی از قدیم گفته‌اند با توکل زانوی اُشتُر ببند. ولی گوش نکردند و به حمدالله به خیر گذشت» (خاطرات علم، جلد هفتم، ص ۳۱۵. ۱۲ ژوئن. ۱۳۴۷).
[20] – «کارهای جاری را به عرض رساندم. منجمله کارت دعوتی که برای سلام عید نوروز بر سر آرامگاه اعلیحضرت رضا شاه کبیر خواهد بود که نمونه آن را این جا می‌گذارم. فرمودند، چرا بالای آن به خواست خدا ننوشته اید؟ عرض کردم، صحیح می‌فرمایید، غفلت عجیبی شده» (خاطرات علم، جلد پنجم، ص ۴۸۷. ۱۳ اسفند ۱۳۵۴).
[21] – «شاهنشاه صحبت عجیبی می‌فرمودند، که واقعا اعتقاد ایشان را به خداوند می‌رساند: می‌فرمودند، امتحان کرده ام، هر کس با من در افتاده است، از بین رفت. چه داخلی، چه خارجی. مثال برادران کندی را در آمریکا می‌زدند- کندی رئیس جمهور بود و دو برادر سناتور داست [و] هر سه با شاهنشاه بد بودند. جان کندی رئیس جمهور کشته شد. رابرت- سناتور- کشته شد و آخرین آنها [سناتور] ادوارد افتضاح عجیبی سر کشته شدن یک دختر در آورد[و ستاره اش] رو به زوال است. ناصر- رئیس جمهور مصر- از بین رفت. خروشچف نخست وزیر شوروی با شاهنشاه خوب نبود، از بین رفت. در داخله هم هر که با شاه در افتاده است، ور افتاده است، مثل مصدق و تا اندازه‌ای قوم السلطنه. رزم آرا را من یقین داشتم که خیال سوء نسبت به شاه داشت، کشته شد. منصور هم که دیگر نوکر مستقیم آمریکاییها بود و فوق العاده جاه طلب، او هم کشته شد. البته پسره جعلنق بی بوته [ای] بود. غیر از رزم آرا که رئیس ستاد ارتش بود و نخست وزیر شد» (خاطرات علم، جلد دوم، ص ۱۶۸. ۲۷ بهمن ۱۳۴۹).
[22] – «امروز سلام مبعث بود. خوب برگزار شد. شاهنشاه راضی بودند. ما پارسال گفته بودیم که شروع قرن پانزدهم بعثت است. عده‌ای امسال را می‌گویند. البته آنها که امسال این مسئله را مطرح می‌کنند، برای این[است] که اثر حرف پارسال ما را که مصادف با تاجگذاری شده بود و به فال نیک بود از بین ببرند. اول شاهنشاه فرمودند مطلب را تصحیح کنیم، بعد فرمودند اعتنا نکنید» (خاطرات علم، جلد هفتم، ص ۳۸۷. ۲۸ مهر ۱۳۴۷).
[23] – «شرحی که دکتر [محمد] باهری در مورد ملاقات با آیت الله خوانساری عرض کرده بود، به نظر مبارک رساندم. فرمودند، خوب، پس آخوند بدبخت می‌ترسد. پس وظیفه اینها در قبال اسلام چیست؟ همین که زحمتش را ما بکشیم، آرغش را آنها بدهند؟ عرض کردم آخوند همین است. تازه این خوبشان است که ضرری از او نمی‌رسد» (خاطرات علم، جلد پنجم، ص ۴۴۰. ۲۳ بهمن ۱۳۵۴).
[24] – «قرار بود آیت الله خوانساری شرحی بر علیه مارکسیستهای اسلامی بنویسد، امتناع کرده و جوابی داده بود که در این جا می‌گذارم. [شاهنشاه] جوابی فرمودند خیلی عالی، که به او برسانم. ذیل پیام ایشان نوشته ام [شاه: مانع ندارد. هر وقت ۳۰۰ الی ۴۰۰ نفر دیگر کشته شدند.]. عرض کردم رئیس ساواک عرض می‌کرد ممکن است برویم و با او مصاحبه کنیم و این مطلبی را که می‌گوید و حاضر نیست اعلامیه بدهد، صدایش را نوار پر کنیم و بعد پخش کنیم. ولی این کار به نظر غلام مطابق شأن شاهنشاه نیست. به علاوه آخوند، دیگر اهمیتی ندارد که ما این قدر متوجه او باشیم. فرمودند، درست می‌گویی. ابدا چنین کاری مصلحت نیست. ولی یک نکته برایم به صورت استفهام باقی می‌ماند که آیا این مارکسیستهای اسلامی این قدر قوی هستند که این آیت الله این همه احتیاط آنها را می‌کند؟ عرض کردم قطعا خیر، ولی آخوند این فورم است و کاری هم نمی‌شود کرد. محافظه کار و احمق و خر رنگ کن است. چاره‌ای هم ندارد، چون خیال می‌کند زندگی او به تحمیق مردمان بستگی دارد. فرمودند، عجب این مطلب درست است. این آخوندهای پدر سوخته در قضیه آذربایجان کوچکترین تأثیری نداشتند. هر چه من به آیت الله بروجردی که واقعا مرجع تقلید بسیار مهمی بود، پیام فرستادم که یک نقی لااقل [بزن]، آخر دارد آذربایجان از ایران جدا می‌شود. نگفت که نگفت، با آن که می‌دانست این کار کمونیست هاست و کمونیست‌ها هم که آذربایجان را به دست گرفتند، تمام ایران در خطر است. به هر صورت آخوند نه وطن دارد و نه دین. عرض کردم، متأسفانه صحیح است. اینها بی دین‌ترین مردمانند. یک وقتی قرار بود ما تلگرامی از بیرجند به قوام السلطنه بکنیم بر علیه توده ایها و یک آیت الهی که طرفدار ما بود، اول کاری که در این کار کرد، تلگرافی چنان سخت بر علیه رقیب خودش نوشت که از هیچ کافری امکان ندارد و من از همان روز اعتقاد خودم را به این پدر سگها از دست دادم. فرمودند، یک موضوع دیگر یادم آمد. امام جمعه تبریز پس از غائله آذربایجان از آن جا فرار کرده بود. او را پذیرفتم. از او پرسیدم، خوب چه طور شد؟ گفت الحمدالله به خیر و خوشی گذشت. چون قرمساق خودش فرار کرده بود، می‌گفت به خیر و خوشی گذشت» (خاطرات علم، جلد پنجم، صص ۴۲۶- ۴۲۵. ۱۴ بهمن ۱۳۵۴).
[25] – «آیت الله خوانساری نسبت به آخوندهای انقلابی پیامی عرض کرده بود که بعضی گرفتار شده اند، بی تقصیر هستند. شاهنشاه فرمودند رسیدگی بکنند. فرمودند بگویید البته و اگر کسی را بی تقصیر می‌شناسید به ما بگویند. اما قضیه از این قرار بود که این آخوندهای احمق روز ۱۵ خرداد (همان انقلابی که خمینی علیه دولت من و علیه رفورم ارضی راه اندخت) در قم خواستند انقلاب بکنند و علیه شاهنشاه و بر علیه خمینی دسته راه بیندازند. مسلمانهای مارکسیست (! ) معلوم نیست از چه منبعی پول گرفته‌اند. آیت الله شریعتمداری در قم آنها را از تظاهر علنی علیه شاهنشاه منع کرده ولی احمق نجفی مرعشی و گلپایگانی خواسته‌اند تلگراف بکنند. بیچاره خوانساری که به طور کلی همه را منع کرده بود. باری، البته کارشان به جایی نرسید و همه توقیف و منکوب شدند ولی جای تعجب دارد. شاهنشاه فرمودند، به آیت الله‌ها بگو آخوندی که پرچم سرخ بردارد مسلم است که اول شما آیت الله‌ها را خفه خواهد کرد و بعد به سراغ ما خواهد آمد، چون می‌داند که زورش به ما نمی‌رسد، شما فکر خودتان را بکنید» (خاطرات علم، جلد چهارم، ص ۱۲۸. ۲۵ خرداد ۱۳۵۴).
[26] – «عرض کردم، آیت الله [ابوالقاسم موسوی] خویی از نجف اشرف پیغام داده است شاهنشاه ترتیبی بفرمایید که حوزه‌های علمیه نجف باقی بماند. فرمودند، اقداماتی کرده و می‌کنم، ولی فکر نمی‌کنم عراقیها زیر بار بروند. اصولا در دنیا بساط آخوند رو به اضمحلال است. عرض کردم، الحمدالله من دشمن‌ترین فرد نسبت به آخوندها هستم، چون آنها را بی عقیده‌ترین مردم نسبت به مبادی و مبانی اسلام می‌دانم. ولی به هر حال مطلب آنها اگر صحیح باشد و روی یک پایه و مایه صحیح قرار بگیرد، مطلب مهمی است و نباید فراموش کرد. منظور[و] غرضم این است که اصل کار نباید از دست برود و باید واقعا آخوندهایی با تقوی تربیت شوند و تحویل جامعه گردند. فرمودند، به دولت گفته ام در مشهد و شیراز بساط صحیحی راه بیندازد، قم هم که کِرکِر خواهد کرد. عرض کردم، دست به ترکیب قم نمی‌توان زد، ولی باید طرح نو با پایه اساسی گذارده شود. فرمودند، صحیح است» (خاطرات علم، جلد ششم، صص ۴۴- ۴۳. ۲۳ فروردین ۱۳۵۵).
[27] – «پیش از ظهر ستونهایی که از طرف شاهنشاه برای ایوان حرم مطهر حضرت سید الشهداء فرستاده می‌شد بازدید کردم. از مرمر در نهایت ظرافت به دست یک استاد ایرانی پیرمرد ساخته شده است. ته ستون از تخت جمشید تقلید شده، سر ستون از چهل ستون اصفهان، با نهایت ظرافت سنگ بری شده است. طول ستون ۷ متر و دوازده پره به نام دوازده امام شیعیان» (خاطرات علم، جلد هفتم، ص ۲۲۹. ۳۰ بهمن ۱۳۴۶).
[28] – «[به] مشهد مشرف شدیم. شاهنشاه و شهبانو و والاحضرت شهناز و مهناز، دختر شهناز (از[اردشیر] زاهدی) که دختر بچه ۹ ساله است. سه شنبه شب و روز چهارشنبه بودیم. عصر چهارشنبه برگشتیم. علیا حضرت شهبانو پرده[ای] را که به مناسبت تاج گذاری تقدیم کرده بودند، روی ضریح کشیدند. این پرده با حریر بسیار اعلا و مرواریدهای بسیار خوب گلدوزی شده و دو بیت را شهبانو گلدوزی کرده‌اند که این جا نقل می‌کنم: گر سَر ز عز و شوکت بر آسمان فرازم/ بر آستان قُدست باشد سر نیازم. و دیگری: به پای بوس تو دست کسی رسید که او/ چو آستان بر این در همیشه سر دارد. شب هم زیارت خوبی کردیم.» (خاطرات علم، جلد هفتم، صص ۲۸۱- ۲۸۰. ۱۰ و ۱۱ اردیبهشت ۱۳۴۷).
[29] – «راجع به مذاکراتی که با سفیر آمریکا در مورد سه پایه اصلی حکومت ایران کردم که شیعه و زبان فارسی و سلطنت است، شاهنشاه فرمودند ولی متأسفانه شیعه‌ها پفیوز هستند. در عراق کاری از پیش نمی‌برند، در لبنان هم همین طور و در ایران هم هرچه توده‌ای داشتیم از بین شیعه هاست[مثل کیانوری که تازه از نواده‌های شیخ فضل الله نوری است]. در صورتی که بین اهل تسنن کمتر هستند. در بین زرتشی‌ها هیچ، حتی تاکنون بین بهایی‌ها هم یک توده‌ای پیدا نشده است. عرض کردم تعداد را هم شاهنشاه در نظر بگیرید، معلوم است از عده زیاد بالاخره چند نفر منحرف پیدا می‌شود. ولی در عراق و سوریه و لبنان چه عثمانیها و چه انگلیسیها و فرانسه‌ها دائماً سنی‌ها را تقویت می‌کردند که اختلاف بین آن کشورها و ایران باقی بماند. فرمودند این درست است، پس چرا در لبنان وقتی قرار شد از هر ملتی یک نفر مسئول (رئیس کشور، رئیس دولت و رئیس مجلس) تعیین بشود باز شیعه‌ها کاری از پیش نبردند. عرض کردم متفرق بودند. فرمودند حالا هم که [امام موسی] صدر آمده و اول ما او را تقویت کردیم و بعد تو سرخ از کار درآمد و آدم دورویی شد. دیگر عرضی نکردم، ولی عرض کردم این هفتاد میلیون آدم اطراف که شیعه هستند شاهنشاه را شاه خود می‌دانند و این مسئله کوچکی نیست. فرمودند این صحیح است» (خاطرات علم، جلد چهارم، ص ۱۸۵- ۱۸۴. ۱۶ شهریور ۱۳۵۳).
[30] – «عرض کردم، در کنفرانس حقوق زن که شاهنشاه روز ۱۴ دی ماه افتتاح می‌فرمایید، گویا [والاحضرت اشرف] می‌خواهند بگویند حق زن و مرد در ارث مساوی است. این دیگر برخلاف نص صریح قرآن است، گو این که ممکن است از لحاظ جنبه انسانی در این زمان درست باشد، ولی در ایران عمل ضد نص صریح قرآن نمی‌شود کرد. در اصلاحات ارضی هم که با قدرت شاهنشاه پیش رفت، عمل ما برخلاف قرآن نبود، برخلاف میل آخوندها بود. حتی وقتی آخوندها می‌گفتند الناس مسلطون علی اموالهم و انفسهم، ما می‌گفتیم الزرع للزارع ولو کان غاصبا. باری شاهنشاه خیلی تأمل فرمودند. بعد به من فرمودند، ابلاغ کن هر کس چنین عنوانی بکند ولو خواهرم باشد، او را حبس و تنبیه خواهم کرد» (خاطرات علم، جلد چهارم، صص۳۰۰- ۲۹۹. ۸ دی ۱۳۵۳).
[31] – در این فرمان نوشته شده است:
«با تأییدات خداوند متعال: چون همواره در پرتو توجهات خداوند لایزال افکار و تدابیر و اعمال ما از بدو سلطنت مصروف تحکیم استقلال و حفظ شعائر دینی و ملی و حدود و ثغور مملکت ایران و انتظامات این کشور و فراهم داشتن وسائل آسایش و ترتیبات اجتماعی ایران بوده، درود و سپاس خداوند که به ما توفیق عنایت فرموده و توفیقات قابل تقدیری در هر رشته، نصیب ایران و ایرانیان کرده است. یکی از قویترین ارکان سلطنت مشروطه ایران، وجود ولایتعهد است که خوشبختانه خداوند قادر متعال با عنایات خاص خود پسری به ما اعطا و نظر اساسی ما و عموم ملت ایران را با کمال اشتیاق انتظار آن را داشتیم تآمین فرمود. علیهذا به مقتضای وظایف خودمان در ابقای سلسله شاهنشاهی ایران و تضمین مفاخر تأمین و تکمیل ترقیات کشور و ملت ایران و نظر به اصل سی و هفتم متمم قانون اساسی اینک که مقام ولایتعهدی ملک ایران به عهده لیاقت و شایستگی فطری و جبلی فرزند ارجمندمان والاحضرت شاهپور رضا پهلوی است، به موجب این فرمان مقرر می‌داریم که کلیه خاندان ما و علمای اسلام و هیأت‌های دولت و نمایندگان مجلسین سنا و شورای ملی و استانداران و فرمانداران استان‌ها و شهرستان‌ها و عموم فرماندهان نیروهای مسلح زمینی و هوایی و دریایی و ارتش و ژاندارمری و شهربانی کل کشور و تمام طبقات کشور و قاطبه ملت بزرگ ایران وظایف مقرره و احترامات لازمه را درباره والاحضرت شاهپور رضا پهلوی ولیعهد کشور ایران بجا آورند.»
[32] – در هشتم اسفند ۱۳۳۱ وقتی احمد قوام اطلاع پیدا کرد که شاه به همراه ثریا قرار است از کشور خارج شود، قوام از طریق فرزند آیت الله بهبهانی از او درخواست کمک کرد تا مانع خروج شه شود. قوام نوشت:
«با این که دل خوشی از شاه ندارم و او را لایق سلطنت و مملکت داری نمی‌دانم، خروج او را از ایران در شرایط فعلی خطرناک می‌دانم و ممکن است زیاده روی مصدق و اطرافیانش که حُسن نیت ندارند، پس از رفتن شاه استقلال مملکت را بر باد دهد. عین مطالبی که به شما می‌گویم به عرض آقا برسانید (پیام به وسیله جعفر بهبهانی پسر آیت الله فرستاده شده بود) و از ایشان استدعا کنید هر کاری از دست شان بر می‌آید برای جلوگیری از خروج شاه انجام بدهند.» (جلال متینی، نگاهی به کارنامه سیاسی دکتر محمد مصدق، شرکت کتاب، ۱۳۸۴. ص ۳۳۳).
[33] – شاه به خوبی واقف بود که کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، یک کودتای «آمریکایی- انگلیسی- آخوندی- شاهنشاهی» علیه دکتر مصدق بود. به تعبیر دیگر، در آن کودتا، آیت الله بهبهانی برای دفاع از شاه و سرنگونی مصدق، در آن جریان وارد شده بود. اگر او انگلیسی بود، یکی دیگر از حامیان بریتانیایی او بود.
[34] – خاطرات علم، جلد دوم، صص ۱۲۹- ۱۲۸. ۶ دی ۱۳۴۹.
[35] – خاطرات علم، جلد دوم، صص ۳۸۷- ۳۸۶. ۲ بهمن ۱۳۵۱.
[36] – خاطرات علم، جلد ششم، ص ۶۵. ۷ اردیبهشت ۱۳۵۵.
[37] – رجوع شود به مقاله مهندس بازرگان با عنوان “ایران و اسلام“.
[38] – مهندس مهدی بازرگان، انقلاب ایران در دو حرکت، ناشر: مولف، چاپ چهارم مهر ۱۳۶۳، ص ۱۱۱.
[39] – صحیفه امام خمینی، جلد ۱۰، صص ۱۲۴- ۱۲۳.
[40] – صحیفه امام خمینی، جلد ۱۳، ص ۲۰۹.
[41] – سخنرانی ۹ اسفند ۱۳۷۹ در جمع استاتید و دانشجویان دانشگاه امیر کبیر.
[42] – «ما در کشور خودمان در وابستگی و اضمحلال هویت در مقابل بیگانگان تا آنجا پیش رفتیم که افراد برجسته‌یی خجالت نکشیدند و پیشنهاد تغییر زبان و خط فارسی را دادند! البته روی تغییر زبان کمتر کار کردند؛ اما برای تغییر خط فارسی – خط یک کشور یکی از نقاط برجسته و از شاخصهای مهم فرهنگی هر کشور است – در همین روزنامه‌ها و مطبوعات دوره‌ی طاغوت در کشور ما علناً و صریحاً مطلب نوشتند، دفاع کردند و حرف زدند که ما خط فارسی را تغییر بدهیم؛ آن هم با استدلالهای کاملاً مجادله‌آمیز و مغالطه‌آمیز و خلاف واقع. آنها تا این حد پیش رفتند.» (علی خامنه ای، سخنرانی ۲۸ اردیبهشت ۱۳۸۳ در صدا و سیما).
[43] – علی خامنه ای، سخنرانی ۱۸ دی ۱۳۸۲.
[44] – «خلاف این را من گاهی از بعضی از دانشگاهها و بعضی از کلاسهای درس می‌شنوم. استادی می‌آید طوری درباره‌ی کشور حرف می‌زند که دانشجو از اینکه ایرانی است، بیزار می‌شود. این بی‌انصافی است؛ این برخلاف مصلحت این جوان و برخلاف مصلحت این نسل عمل کردن است. باید جوان را به هویت ملی و باورهای ملی خودش پایبند کرد؛ طوری که افتخار کند که ایرانی است و افتخار هم دارد. واقعاً افتخار دارد ایرانی بودن؛ آن هم ایرانی که امروز به خاطر مواضع سیاسیاش و مواضع بین‌المللی اش در دنیای اسلام، عزیزترین است. اگر شما امروز در همه جای دنیای اسلام بروید، نظام جمهوری اسلامی و ملت ایران، عزیزترین ملت در چشم ملتها هستند؛ از شرق دنیای اسلام بگیرید تا غرب دنیای اسلام؛ از آسیا تا آفریقا؛ همه جا همین‌طور است. خوب، جوان ایرانی به این موقعیتی که دارد، علاوه‌ی بر مواریثِ فرهنگىِ تاریخی اش و افتخارات تاریخی اش، و علاوه بر استعدادهای موجود کشور – انسانی و طبیعی – چرا دلخوش نباشد؟ چرا او را مأیوس کنیم؟ احیاء و رشد بخشیدنِ به هویت اسلامی و دینی و ایرانىِ جوانمان، یکی از مهمترین مسائل ماست و کمک فراوانی هم به پیشرفت کشور می‌کند.» (علی خامنه ای، سخنرانی ۱۳ مهر ۱۳۸۵).
[45] – علی خامنه ای، سخنرانی ۱۸ آبان ۱۳۸۵ در جمع دانشگاهیان سمنان.
[46] – «ملت ایران احساس هویت می‌کند؛ هویت ایرانی هم نشأت‌گرفته از همین هویت اسلامی است. احساس می‌کند که ایران اسلامی همان هویت گمشده‌ای است که بایستی این ملت دوباره آن را به دست بیاورد و بر اساس او، آرمانهای خود را معین و برنامه‌ریزی کند و تلاش و مجاهدت خود را شکل دهد. » (علی خامنه ای، سخنرانی ۱۶ اردیبهشت ۱۳۸۷).
[47] – «البتّه اینکه ما می‌گوییم ایرانی یا اسلامی، مطلقاً به این معنا نیست که ما از دستاوردهای دیگران استفاده نخواهیم کرد؛ نه، ما برای به دست آوردن علم، هیچ محدودیّتی برای خودمان قائل نیستیم. هر جایی که علم وجود دارد، معرفتِ درست وجود دارد، تجربه‌ی صحیح وجود دارد، به سراغ آن خواهیم رفت؛ منتها چشم‌بسته و کورکورانه چیزی را از جایی نخواهیم گرفت. از همه‌ی آنچه که در دنیای معرفت وجود دارد و می‌شود از آن استفاده کرد، استفاده خواهیم کرد.»
[48] – رجوع شود به مقاله : «تشکیل مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و انتصاب اعضای آن».
[49] – رجوع شود به مقاله «خامنه‌ای و جعل حجاب به عنوان یک نشانه ملی».
[50] – رجوع شود به «چهارمین نشست اندیشه‌های راهبردی».
[51] – رجوع شود به «متن الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت برای پیشرفت ایران در ۵۰ سال آینده».
[52] – رجوع شود به مقاله «بررسی آرزوی ولایی برساختن تمدن نوین اسلامی ایرانی در طول نیم قرن».
[53] – رجوع شود به: «بیانیه مهم و راهبردی در چهلمین سالروز پیروزی انقلاب اسلامی».
[54] – رجوع شود به مقاله: «بیانیه اخیر خامنه ای: إصرار بر یک سیاست ویرانگر»
[55] – «فرمودند من خودم مسلمانم، ولی این عرب بازی خطرناک است، چنان که می‌دانی من مسلمان فناتیک هم هستم، ولی این چه کار به عرب بازی دارد؟ » (خاطرات علم، جلد سوم، ص ۲۵۹. ۶ آبان ۱۳۵۲).
[56] – «چون عید نوروز مصادف با ۱۳ محرم شده اغلب عوام می‌گفتند لابد مراسم عید برگزار نخواهد شد. شبی در منزل ملکه مادر، سر شام مطلب مطرح شد. شاهنشاه از من پرسیدند نظر تو چیست؟ من عرض کردم در سیزدهم دیگر قتل امام برگزار شده است، به علاوه محرم و عاشورای حقیقی چنان که تحقیق شده در ۱۳ شهریور بوده است. علاوه بر همه اینها، یک مراسم ملی را که نمی‌شود محض خاطر عوام زیر پا گذاشت. من جسارت می‌کنم ولی معتقدم اگر احیاناً روز عاشورا به روز عید مصادف می‌شد، باز باید مراسم ملی تعطیل نمی‌شد (ملکه مادر، در این جا به من فحش دادند! ). شاهنشاه فرمودند درست می‌گویی، باید سلام منعقد شود. بنابراین من هم دستور توزیع کارتهای سلام را دادم. اما یک روز صبح به من فرمودند که امام جمعه، پیغام داده است که مردم که عید ندارند، شما خود می‌دانید، بنابراین ما هم عید نمی‌گیریم. من واقعاً تکان خوردم. عرض کردم، اتفاقاً من خودم قبلاً با امام جمعه هم صحبت کرده بودم و گفته بود ۱۳ محرم دیگر ربطی به قتل امام ندارد، چه طور حالا این طور می‌گوید؟ فرمودند به هر حال سلام نمی‌گیریم! به هر صورت از من اصرار و از شاه انکار. تا بالاخره به این نتیجه رسیدیم که مراسم مختصری لااقل در مشهد برگزار شود (روز اول فروردین).» (خاطرات علم، جلد اول، ص ۳۸۷.۲۸ اسفند ۱۳۴۸).
[57] – «شاهنشاه مجلسین را افتتاح فرمودند. در قانون هر سال ۱۴ مهر مراسم افتتاح باید باشد، ولی چون چهاردهم مصادف با ضربت خوردن حضرت امیر المؤمنین است یک روز قبل انتخاب شد. من نمی‌دانم تا کی باید مذهب در ملیت ما به این صورت تأثیر بگذارد. درست است که ما نگهبان مذهب شیعه هستیم، ولی این نگاهداری مذهب نیست، این یک شترمآبی آخوندی است که همه ما گرفتار آن می‌باشیم. چنان که وقتی نوروز با عاشورا تصادف می‌کند، حتی با دهه عاشورا، نه روز قتل حضرت امام حسین، باز هم از برگزاری مراسم منصرف می‌شویم. شاهنشاه با همه قدرت خود این رعایتها را می‌فرمایند، با آن که من فکر می‌کنم مراسم ملی قدمت و ارزش بیشتری دارند وآنگهی معلوم نیست این روزی را که ماه قمری می‌گیریم مصادف با روز وفات یا قتل باشد! با وصف این شاهنشاه ملاحظه افکار مردم کوچه و بازار را می‌فرمایند.» (خاطرات علم، جلد چهارم، صص ۲۰۵- ۲۰۴. ۱۳ مهر ۱۳۵۳).
[58] – رجوع شود به سخنرانی ۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۸ خامنه‌ای برای مسئولان نظام.
[59] – رجوع شود به مقاله «خطر سیاست هویتی تعصب آمیز قومی و مذهبی و ملی».
[60] – رجوع شود به مقاله “اسلام لیبرال را چگونه می‌توان ساخت؟ “، زمانه، ۷ آذر ۱۳۹۵
منبع زمانه
